Suno sa panugiron ni Lola Pansay nga paltera, nagkinagamo ang mga alibangbang sang ginbun-ag ni Nanay Rosa si Lirio Apa. Indi malimtan sang tigulang ang makatilingala nga mga hitabu sadtong pagkatawo ni Lirio. Sadto lang sia nakakita sang subong kadaku nga pagtililipon sang mga alibangbang. Sa iya pagbanta, ang tanan nga alibangbang sang Barrio Jardin kag sang mga kaingod nga sitio nagdugok sa pagtambong sang pagkabun-ag ni Lirio.

Wala nag-uha ang lapsag sang papaon ini sa buli sang paltera. Ginhampak liwat sang mal-am ang buli sang bata apang wala gid ini naghibi. Dayon, ginpalibutan sang mga alibangbang ang tigulang nga naga-uyat sang lapsag; kag sang makadali, nag-untat sa paglupad ang di-kinaandan nga mga dumulu-aw nga daw ato bala nga nagyaub sila sa pagpangamuyo. Nagyuhum ang lapsag nga ginauyatan ni Lola Pansay, kag amo lang ato.

Ginbutang sang mal-am ang bata sa luyo ni Nanay Rosa nga halos wala pa sang animo. Tuman ka budlay sang pagpabata; madamu nga dugo ang nadula sa iloy. Apang nagyuhum si Nanay Rosa sang iya nabatyagan ang iya anak sa iya luyo.

Sang ginbunyagan ang bata, linibo man ka alibangbang ang nagtambong. Nagsilinaot sila kag nagdinagyang sa gua sang kapilya. Daw mga kamut sang mga madre nga nagapalangamuyo ang ila mga pakpak: humlad, kiput, humlad, kiput. Nagyuhum lang ang lapsag.

Lirio ang ginhatag nga ngalan ni Tatay Manuel kay Padre Rafael sang namangkot ang pari kon ano ang igahingalan sa bata. Suno sa amay, nagakabagay ang ngalan nga Lirio para sa iya anak bangud tuman ka puti sang bata. Kon patihan si Lola Pansay, si Lirio kuno ang pinakamaputi nga lapsag nga iya gin-utdan sang pusod sa bug-os nga kasaysayan sang iya pagkapaltera sa Barrio Jardin. Daku ini nga bugal para kay Tatay Manuel tungod pulos maitum kag batok sa adlaw ang ila kaliwat.

Sa adlaw mismo sang bunyag, nag-anaw man ang mga puti nga liryo sa kapilya sang baryo tungod kay may kalaslon si Padre Rafael pagkatapos sang bunyag ni Lirio. Apang si Nanay Rosa lang ang nakatalupangod sang mga bulak nga tuman ka puti; nalingaw gid ang tanan sa makaulumol nga kaputi ni Lirio. Ilabi pa gid nga nagtahum ang bata sa puti nga bayo nga ginpasuksok sa iya sang iloy.

Nagabanaag sa kaputi si Lirio sang ginkrusan sia sang lana ni Padre Rafael. Nagyuhum sia sang ginbubuan sang tubi; kag nag-udyak nga wala sang tingog samtang nagatulok sa mga alibangbang nga nagalingling sa bintana sang kapilya.

Bugalon nga ginkungkong ni Tatay Manuel ang anak samtang nagsindi  sang kandila ang mga maninoy kag maninay. Madamu ang nagduha-duha nga baw-as ang isa sa mag-asawa tungod wala sila nakaangkon sang anak sa sulod sang malapit bente ka tuig. Apang sa ila katigulangon, ginbugayan sila sang isa ka matahum kag pinasahe nga anak, si Lirio Apa.

Tuman ang pagpalangga kay Lirio sang iya mga ginikanan apang nagdaku sia nga wala sang mga abyan. Luyag man kuntani niya magpasakop sa mga kurit-amo, panaguay, lagsanay, buta-buta, lita-lita kag iban pa nga mga hampang apang wala sia ginasapak sang iban nga mga bata. Masami sia nga nagakasubo tungod ginakadlawan ang iya pagkaapa. Gani ginpatuhoy niya ang iya bug-os nga tinion sa mga libro kag krayola.

 

Tumalagsahon ang kaalam ni Lirio gani ginbaton sia sa Grade I bisan indi sia makahambal. Luyag man kuntani ni Tatay Manuel nga ipadala ang anak sa espesyal nga eskwelahan apang indi masarangan sang ahaw nga mangunguma nga ipadala pa sa syudad ang pinalangga nga anak.

Luyag gid ni Lirio mag-eskwela gani wala sang nahimo si Tatay Manuel kundi pasaanan ang mga manunudlo ni Lirio sa buluthuan sang tag-isa ka sako nga bugas tagsa ka patubas sa baylo sang ila paghangop sa kahimtangan sang bata.

Sa buluthuan, nangin suod nga abyan ni Lirio si Yasmin Buenaflor nga isa ka transferee. Kasubong niya, pinasahe man si Yasmin. Mapula-pula nga maputi si Yasmin; pati ang iya buhok kag balahibo, puti man. Kon sa malayo, daw wala sia sang kalimutaw; pulos lang puti ang iya mata, wala sang itum sa tunga.

Masami lang sila nga duha ginasunlog sang ila mga klasmeyt apang maisog si Yasmin. Ginadumog niya ang mga nagayaguta kag nagagarit-garit sa ila. Tulutomboyon si Yasmin kag nahadlok ang kadam-an sa iya. Bisan ang mga manunudlo nahadlok man sa tatay ni Yasmin nga kapitan sa army. (Amo ina nga pirme lang transferee si Yasmin; kon diin madestino ang iya amay, sunod man sila sang iya iloy.)

Daku gid ang paghanga ni Lirio kay Yasmin. Ginasunud-sunod niya ang mga pamayu-bayo sang abyan, pati ang pagpagunting sang buhok nga tuman ka lip-ut. Kon malip-ut na ang lapis ni Yasmin, ginabali ni Lirio ang iya bag-o nga lapis agud magtupong lang ang lapis niya sa lapis sang abyan. Bag-o magtulog kon gab-i, ginapangamuyo niya nga mangin-kasubong sia ni Yasmin.

Masami sia nga nagadamgo nga sia si Yasmin. Masami man niya ginapanumdum kon ano ang ginahimo ni Yasmin kon magsipak na ang ila mga banas halin sa buluthuan. Pirme lang sia nagakadula sa iya kaugalingon sa sobra nga pagpanumdum nahanungod kay Yasmin. Kon kaisa, wala na sia nagabalikid kon tawgon ang iya ngalan. Luyag niya nga tawgon sia nga Yasmin. Kon kaisa, abi niya, Yasmin ang ngalan niya.

Pagkatapos sang Grade I, nadestino na naman si Kapitan Buenaflor sa Mindanao. Tatlo ka adlaw nga wala nagkaon sa daku nga kasubo si Lirio. Nabudlayan gid si Tatay Manuel kag Nanay Rosa sa pag-ulo-ulo sa iya. Indi mahangpan sang edad nga pito ka tuig kon ngaa dapat magbulagay ang mga mag-abyanay. Tuman kasubo ang mag-isahanon apang labi nga masubo ang pagbulagay sang pag-abyanay nga ginpahimpit sang Grade I.

 

Sumugod sadto, wala na nagpadayon sa pag-eskwela si Lirio. Nagbulig na lang sia sa iya iloy sa paghabol sang mga patadyong. Kag sa edad nga siyam ka tuig, para sa iya kaugalingon nga kalingawan, nag-atipan sia sang isa ka hardin nga puno sang matahum kag mahumot nga mga bulak: rosas, sampaguita, rosal, gumamela, dahlia, calachuchi, bougainvilla, mga orchids kag mga liryo, tanan-tanan nga sahe sang mga bulak.

Gindugukan ang hardin nga ini sang mga alibangbang kag kapispisan. Makalilingaw ang paglinagsanay sang mga alibangbang sa huni sang mga pispis kon adlaw. Kon gab-i naman, daw ili-ili sang iloy ang huni sang mga sirum-sirom.

Nanami-an gid si Lirio sa iya tanum nga mga bulak. Kasubong niya, indi man kinahanglan sang mga bulak ang maghambal. Malipayon sia nga nagapakig-angot sa mga bulak nga wala nagagamit sang mga bibig kag dila. Tungod wala nagagamit sang mga tinaga, labi niya nga nahangpan ang mga bulak sang sa mga tawo. Kag kon kaisa, ginapanumdum niya nga mas mahangpan sang mga tawo ang iban nga mga tawo (o ang iban nga mga butang) kon mag-untat sila wakal.

Sa masami, nagapalakpak ang mga alibangbang sa kasubong sini nga mga tinipik sang kaalam nga nagaawas gikan sa tuburan sang pagkaapa ni Lirio. Nagayuhum-yuhum lang ang dalagita.

 

Sa pag-abot sang tion, indi lang hardin ang ginadugukan sang mga alibangbang. Nagasaka man sa payag agud magpangaluyag ang mga alibangbang nga wala sang pakpak. Isa na diri amo si Noli nga nahamut-an gid ni Lirio. Makahibalo magkuti-kuti sang mga electronics si Noli. Sang naguba ang radio ni Lirio kag indi na sia makapamati sang iya paborito nga drama sa kahanginan, isa lang ka tuhil ni Noli kag nag-andar dayon liwat ang radyo.

Si Noli lang ang nakahangop sang apa nga tagipusoon ni Lirio. Kon magduaw ang ulitawo, wala sia nagatikal kasubong sang iban. Nagahipus-hipos lang sia, daw nagapamusi-musi. Masami nga ginahalaran ni Noli sang tatlo ka puti nga Lirio ang dalaga; patimaaan kuno sang putli nga paghigugma. Kag masami man ginadala ni Lirio sa iya hardin si Noli agud ipakita ang iya mga gintanum nga liryo.

Nahulog gid ang buot ni Lirio kay Noli. Bisan ang mga alibangbang sa hardin nagpinalakpak sang namat-ud ang dalaga nga handuon ang gintanyag nga gugma ni Noli.

Apang tatlo ka bulan pagkatapos nga ginbaton niya ang ginhalad nga gugma sang ulitawo, nahaylo si Noli sang ila kapigaduhon nga magpasimpalad sa luwas sang pungsod. May Hapon nga employer nga nagtanyag kay Noli sang sweldo nga tuman ka daku agud pamalibaran.

Tatlo ka bulan nga nag-agay ang mga luha ni Lirio para kay Noli. Pati ang mga alibangbang daw nahuya maglupad-lupad sa atubang niya. Nag-apa man sa tuman nga kaluoy sanday Tatay Manuel kag Nanay Rosa. Nagalungo na lang sila kon ila makita si Lirio nga nagakaurungan sa atubang sang mga puti nga liryo.

 

Nagligad pa gid ang mga tinuig kag ambot kon ano ang natabo; apang nagpakasal si Lirio kay Vicente Lugay – Sgt. Vicente “Itik” Lugay, sarhento sang PNP.

Ayhan, nadumduman ni Lirio si Yasmin sa brusko kag maisog nga sarhento; ayhan, natak-an na sia sa paghulat kay Noli; madamu lang nga mga “ayhan” apang wala sang nakahibalo sang matuod-tuod nga kabangdanan kon ngaa nagpasugot si Lirio nga magpakasal kay Itik Lugay.

Matuod man, bisan ang mga alibangbang, nagpalangluya sa iya nangin pamat-ud. Sa ila katigulangon, indi na makakita kag makabati sanday Tatay Manuel kag Nanay Rosa; kag indi na sila makahambal bisan pa siguro luyag nila magpamalibad. Apang kon ginhatagan lang ni Lirio sang pagtamod ang ganhaan sang ugsaran bag-o niya ginbaton si Itik, ayhan nakita niya ang paghapon sang isa ka daku nga alibangbang nga itum.

Wala matuigan pagkatapos nakasal si Lirio, nagtaliwan ang iya mga ginikanan. Huring-huring sa baryo nga ginpatay sila sang pagkaharas-haras ni Itik. Zombie kon tawgon ni Itik si Tatay Manuel; Zombelina naman si Nanay Rosa. “Mga living dead,” masami niya nga ginasumsuman sa hinubog nga mga sugilanon nga ginakadlawan man sang iya mga kainuman.

Sa una nga bulan nila ni Itik, tatlo ka bukol dayon ang naaguman ni Mrs. Lirio Lugay. Didto kag nagsugod palangluya ang mga tigulang.

Nadugangan ang pagkaapa ni Lirio. Wala gid niya ginpabati sa iya mga ginikanan ang mga ugayong sang kasakit nga nagkawas sa iya apa nga baba. Apang ayhan, sa ila pagkaapa, mas nahangpan sang mga tigulang ang nagkahalanabo sa ila pinalangga nga anak. Kag tungod luyag nila nga makahibi si Lirio nga wala sang huya-huya (o kon ano nga ginaulikdan), ginpunggan na lang nila ang ila pagginhawa tubtub nagtulurong ang ila mga kalimutaw.

Padayon ang pagpahubog kag pagpanakit sa asawa sang sutil nga si Itik. Dayon, nagpauli si Noli halin sa Japan. Ginpangimunan ini ni Itik. Kag si Lirio ang nagsalo sang tanan nga kapintas kag kabangis sang maimon nga hubog. Apa niya nga ginbaton ang tanan nga kastigo tungod indi sia makapaathag kon ngaa ginaduaw sia ni Noli nga may dala nga tatlo ka puti nga liryo.

Sa iya kahulugbon kag kaimon, ginapwersa ni Itik si Lirio bisan pa nagatagiti ang init sang kaudtuhon. Dayon, matulugan na ang mabangis nga lugay sa ibabaw sang gurisnay nga apa. Kag bisan pa nagapalanakit na ang iya kalawasan, nagadalagan si Lirio sa iya hardin. Kag didto nagapangamuyo nga himuon na lang sia nga isa ka bulak.

Nahisa gid sia sa tanum niya nga mga liryo. Nagapamukadkad sila nga subong bala nga wala sang kabangdanan ang kalibutan agud magpatulo sang luha. Sa kaagahon, basa man ang nawong sang mga liryo apang indi tungod sa paghibi kasubong niya. Matam-is nga halok sang tun-og ang nagabasa sa nawong sang putli kag hamili nga mga bulak. Luyag man niya mangin kasubong sang iya mga liryo.

 

Isa ka gab-i, gin-abot na naman sang iya kabangis kag kailigbon si Itik Lugay. Hubog ini nga nag-abot sa balay kag buko na naman niya nga pwersahon si Lirio.

Naalimpungatan ang asawa nga bag-o lang ginpatulog sang mga luha. Nagpalangdulum ang panulok ni Lirio kag sang nagsanag ang iya panan-awan, nakita niya nga nagdinugok ang mga alibangbang sa gua sang bintana. Natingala gid sia bangud malaka ang alibangbang kon gab-i.

Nagsamo sa tinai ni Lirio ang katingala, kakibot, kahadlok kag kangil-ad kay Itik. Naglagsanay sila sa bilog nga balay. Nagdalagan si Lirio pagua, pakadto sa iya hardin. Ginlagas sia ni Itik. Nakita sang hubog ang iya pistola sa tokador. Ginkuha niya ini kag ginsundan si Lirio.

Naabtan ni Itik nga nagaluhod si Lirio sa atubang sang iya mga puti nga liryo. Daw nagapangamuyo.

Gintubuan sang mga sukay kag ikog si Itik. Gintaya niya ang luthang sa iya asawa.

Nagtululagay ang luha kag sip-on ni Lirio sa kahadlok; nagsamo. Apang padayon ang iya pagpangamuyo. Naghulag ang iya dila. Nagwiri-wiri. Sang hinali, may naggua nga mga alibangbang gikan sa iya baba. Tuman ka damu nga mga alibangbang. Daw tinipon ang tanan nga mga alibangbang sang bug-os nga Barrio Jardin kag sang mga kaingod nga sitio.

Nakibot si Itik sa iya nasaksihan. Daw naumpawan ang iya kahulugbon.

Dayon, kasubong sang mga daguob nga naggua ang mga tinaga sa baba ni Lirio Apa:

“Ginoo, luyag ko mangin bulak nga liryo!”

Nagpangilat kag nagpanaguob.

Nagkinarankaran ang mga alibangbang. Ginpalibutan nila si Itik Lugay nga nagauyat sang luthang. Ginhampak sang ila mga pakpak ang ulo sang hubog. Ginpuling sang pulbos gikan sa ila mga pakpak ang iya mga mata.

Nataranta si Itik nga nagauyat sang pistola, “Demonyo ka! Demonyo ka!”

Kag isa ka lupok sang luthang ang nagpuog sa kagab-ihon.

Si Lirio…

… nangin isa ka bulak.

 

© Peter Solis Nery [1998]

Palanca First Prize Short Story in Hiligaynon [1998]