Ako si Candido Iban. Kag ini ang akon sugilanon.

Sa pagsugod pa lang, ginahambal ko na sa inyo: ang akon igasaysay napun-an sang makatalanhaga nga mga butang, sang mga misteryo, kag mga palamangkutanon. Sugiran ko kamo sang isa ka panahon – panahon sang mga tantanan nga bato kag mga nagalupad nga kabayo, sang lamharon nga gugma kag sang mga pamatan-on nga nagabalay sang ila kapalaran, nagakurit sang kaugalingon nga badlit sang ila mga palad. Igasaysay ko man sa inyo ang isa ka pagpakigbato para sa kahilwayan sang aton pungsod – ang Rebolusyon sang 1896, kag ang masubo nga pagpaslaw sang pagtuo sang mga Pilipino sa ila mga anting-anting.

Ako si Candido Iban, ikatatlo nga anak nanday Florentino Iban kag Maria Irruegas. Ginbun-ag ako sa pagpamanagbanag sang Oktubre 3, 1863 didto sa malinong nga baryo sang Lilo-an, sa malinong nga banwa sang Malinao, sa malinong nga probinsya sang Aklan. Siling sang mga katigulangan, nabatian kuno sang bug-os nga banwa sang Malinao ang akon una nga pag-uha. Kag nagpati sila tanan nga magadaku ako kag mangin hamtong nga pinasahi kag talalupangdon nga ulitawo.

Tatlo ka adlaw pagkatapos nataktak ang nagpali nga inutdan sang akon pusod, nabatian kuno sang akon iloy nga ginmitlang ko ang ngalan nga Candido, gani ginpabunyagan nila ako sa ngalan nga Candido Iban y Irruegas.

Palangga ako sang akon mga ginikanan apang nagdaku ako sa luyo ni Lola Marcosa, malayo sa akon amay, iloy, kag mga kauturan. Manugbulong si Lola Marcosa, bantog kag gamhanan nga manugbulong. May altar sia sang Mahal nga Birhen kag sang Kristo nga Nalansang sa Krus, apang madamo man sia sang iban pa nga ginapatihan. Nagahimo sia sang mga lana kag mga pangtambal. Sia ang nagtudlo sa akon sa pagpamulong kag mga ginawi sang babaylan, kag sa pagpangalap sang mga anting-anting.

Nagapanalaytay kay Lola Marcosa ang dugo sang babaylan. Ang iya… ang amon… kaliwatan, isa sa 19 ka halangdon nga babaylan nga ginpugutan sang ulo sang una nga nagsampot ang mga prayleng Katsila sa malinong nga banwa sang Malinao.

Siling ni Lola Marcosa, may badlit kuno ako sang isa ka daku kag halangdon nga babaylan. Isa ka bes, sang katorse anyos na ako, ginapauba ako ni Lola Marcosa sang akon pantalon. Gintudlo niya ang balat sa akon buli. Kasubong ini sang badlit nga balat sa iya man buli. Ginpamangkot ko si Lola kon ano ang gahum o sarang mahimo sang akon badlit sa buli. Nagsabat si Lola Marcosa: “Ara sa imo ang pagpamat-ud. Ikaw ang magbanabana kon ano ang sarang mo buhaton, kag kon ano ang luyag mo himuon. Masarangan mo ang mga ginabuhat ko, kag labaw pa diri. Magadaku ang imo gahum kon gamiton mo sa kaayuhan; apang amat-amat ina nga madula kon pagadudahan mo ang imo duna nga ikasarang. Magsalig ka sa imo kaugalingon, apang indi ka gid magpadayaw. Indi maayo nga ipahambog mo ang kon ano nga gahum nga ara sa imo. Kon luyag mo makakwarta, magpangabudlay ka, apang indi gid paggamita ang imo gahum agud mapadali ang pagkuha sang kwarta.”

Ang mga ginpanghambal ni Lola Marcosa, wala ko gid ginkalimtan.

***

Dise-sais anyos ako sang ginbilin ko ang malinong nga baryo sang Lilo-an kag ang malinong nga banwa sang Malinao sa malinong nga probinsya sang Aklan. Higante nga kasubo ang akon ginpas-an sang gintalikdan ko ang duog nga akon gindak-an; apang wala ako sang katawhayan, kag indi gid ako mapahamtang, samtang nahibaluan ko nga wala ako sang ginahimo agud tukibon ang kurit, ang badlit, sang swerte sa akon kabuhi. Sa akon pagbanta, wala sang maayo nga matabo sa akon kon magpabilin lang ako sa malinong nga baryo nga akon namat-an. Gani, namat-ud ako nga magpasimpalad sa tabok sang lawod, sa isla sang Negros.

Sa akon mga damgo, may nakita ako nga dagat, kag indi yadto ang Tinagong Dagat sa Lim-aw sang Batang, Aklan. Trabahador sa plantasyon sang tubo ang akon una nga trabaho. Sakada. Apang nabatyagan ko, sa kaidadalman sang akon tagipusoon kag pagkatawo, nga indi yadto ang katapusan kag katubtuban sang akon pagapadulungan. Una nga tikang… una nga halintang lamang ang Negros agud makapalayo ako sa malinong nga banwa sang Malinao.

Sa akon pagbiya sa akon banwa, gintalikdan ko indi lamang si Lola Marcosa kag ang akon mga ginikanan kag kautoran. Ginbilin ko man ang akon labing pinalangga nga kahagugma, si Mayang. Si Maria Yatar. Si Mayang nga ginatawag sang iban nga “Ibing Sige” tungod daw indi sia mapunggan kon maghambal. Si Mayang nga mahuluy-on sa akon luyo. Si Mayang nga may matam-is nga yuhum, kag may labing matam-is nga harakhak. Nagalaum gid ako nga makabalik gilayon sa malinong nga baryo sang Lilo-an agud kuhaon si Mayang, agud matam-is kami nga mag-upod tubtub sa matam-is nga katubtuban. Apang may iban nga buko ang misteryo sang kabuhi para sa akon.

Sa batil pa lang pakadto sa Negros, ginpalapitan na ako sang isa ka tigulang nga manughimalad. Ginbasa niya ang kurit sa akon mga kamot, ang badlit sang akon mga palad: “Ini ang pagsugod sang imo malawig nga pagpanglakaton. Ikaw magapanakayon kag magatabok sang mga kadagatan. Mangin gamhanan ka kag halangdon… Kapitan? Gobernadoncillo? Maisog nga pinuno! Madamo ang magapamati sa imo. Magapuong ang imo tingog sa bug-os nga baryo, sa bug-os nga banwa, ayhan sa bug-os nga probinsya. Ang kalaghaan kag balakhuan mo, indi mo maabutan ang pagkabun-ag sang imo anak, kag indi mo masaksihan ang kamatayon sang mga tawo nga labing pinalangga mo. May nakita ako nga mga kogita kag perlas, may isa ka kataw nga may malaba nga ikog, malaba nga dila, matahum ang iya tingog, masami sia nagakanta, daw indi sia mapunggan kon magkanta. May isa ka isla nga wala sang babaye, pulos lang lalaki. May mga matag-as nga hilamon, nagadalagan ka paggwa sa matag-as nga mga hilamon padulong sa kahilwayan. Sa pagpanglakaton nga ini, masalapuan mo ang tinuga nga mangin kaupod mo sa bug-os mo nga kabuhi. Indi ka makapamalibad kag makapangindi sa iya.”

“Paano matabo ina? Nabilin sa Malinao ang pinalangga ko nga si Mayang. Magabalik ako para sa iya.”

Nagyuhum lang ang tigulang nga manughimalad. “Indi mo kinahanglan ipaathag sa akon ang imo kabuhi. Ang ginasiling ko lang, makasalapo ka sang isa ka tinuga nga pagapalanggaon mo sang labaw pa sa imo kabuhi.”

“Lola, gintug-an ko na ang akon tagipusoon kay Mayang. May nobya na ako; kag sa kalibutan nga ini, sia lang ang babaye para sa akon.”

Sa liwat, nagyuhum lang ang tigulang nga manughimalad.

***

Didto sa Negros, sa hacienda kon diin ako nagpabalhas kag nagpangabudlay sa pagpananum kag pagpang-utod sang tubo bilang sakada, nakilala ko si Francisco del Castillo nga taga-Isla Bantayan sa Cebu.

Mabukod nga tawo si Francisco. Maambong ang iya nawong. Sa iya panghulag, sigurado sia sa iya kaugalingon. Ang iya tingog bilog kag madalum. Ginataha sia sang iban nga mga obreros sa hacienda, kag halos wala nila natalupangdan ang masubo nga mga mata sang trabahador nga taga-Bantayan, Cebu.

Isa ka bes, ginlagas si Francisco kag nalab-ot sang iya kaugalingon nga binagon. Madamo nga dugo ang nag-agay, madalum ang inagihan sang binangon; naganganga ang pilas, daw baba nga gutom.

Gintinluan ko ang pilas ni Francisco kag ginpahiran sang lana nga ginpabalon sa akon ni Lola Marcosa. Samtang amon ginatulok, gilayon nga nagpali ang pilas!

Nagkipot ang baba sang pilas. Kag nagbuka ang baba ni Francisco sa tuman nga katingala. Bisan ako daw indi makapati, apang nahibaluan ko kon ano ang sarang mahimo sang mga lana ni Lola.

Nagdayaw gid si Francisco sa gahum sang lana ni Lola. Kon ano kadasig ang pagpali sang iya pilas, subong man kadasig ang paghimpit sang amon pag-abyanay. Ginpangabay niya sa akon nga tawgon ko na lang sia nga Kiko, gani ginhambal ko sa iya nga sarang man niya ako tawgon sa hayu nga Dido.

Kiko-Dido. Dido-Kiko.

Naham-ut kami sa amon tawganay. Si Kiko, Sisong ang hayu kon tawgon sang iban nga tawo. Ako naman, Didong para sa iban, apang para kay Kiko, Dido. Dido lang.

Kiko-Dido. Dido-Kiko.

“Abaw, kanami gid sining lana mo. Nagpali gilayon ang akon pilas.”

“Ti, ano abi kay daplis man lang ang pilas mo. Maayo gani kay daplis lang.”

“Hinugay ka dira. Nakita mo kon ano kadalum ang pilas kaina. Apang tan-awa bala subong, nagpali na. Manami gid ‘ya ang lana mo. Diin mo ina nakuha?”

“Si Lola Marcosa ko ang naghimo sang lana,” gintulok ko si Kiko. Sa akon pagbanta, sarang ko sia masaligan sang akon kabuhi, kag sang mga sugilanon sang akon kabuhi. Nagatulok sia sang tadlong sa akon, nagapamati. “Babaylan ang lola ko. Sampaton sia nga manugbulong kag manughilot. Sadto, sa iya nagakadto ang tanan namon nga kasilingan sa baryo; kag kon sugiron pa, ang halos bug-os nga banwa sang Malinao. Basta nagamasakit, nagakadto kay Lola Marcosa agud magpabulong. Kabangdanan nga naakig ang amon kura-paroko. Isa ka bes, may isa ka babaye nga ginsudlan sang malain nga espiritu. Ginpakonsulta sia sa duktor sa banwa apang wala man kuno sia sang masakit. Ginbendisyunan sia ni Padre Gaston apang wala man sang pagbag-o ang iya kahimtangan. Dayon, ginpatan-aw sia kay Lola. Ginpahiran lang sia sang lana ni Lola, kag nag-ayo gilayon ang babaye. Sumugod sadto, naakig na ang pari kay Lola. Ginpaandaman niya ang bug-os nga parokya nga indi kuno magpabulong kay Lola tungod manughiwit kuno si Lola. Kahimuan kuno sang diablo ang pagpamulong ni Lola. Sarang bala makabuhat sang maayo ang demonyo? Naglain gid ang amon buot kay Padre Gaston. Apang ang mga tawo, padayon man gihapon nga nagapatan-aw kay Lola Marcosa. Ako akon, nag-untat na sa pagkasakristan.”

“Babaylan ang lola mo? Bati ko, may mga anting-anting sila. Ikaw, may anting-anting ka?”

Ginpakita ko kay Kiko ang bato nga ginpangalap ko sa bukid sang Malinao sang nagligad nga Biyernes Santo. “Sarang sini mapabaskog ang huyop sang hangin.”

“Ow… Matuod?”

“Hulat-hulata lang bala.” Ginpiyong ko ang akon mga mata agud gahumon ang pagbaskog sang hangin. Naghulat-hulat ako. Kag pagkatapos sang pila ka makadali, naghuyop gid man ang mabaskog nga hangin.

Apang wala yadto ginpatihan ni Kiko. Nagyuhum lang sia.

***

“Ikaw, Kiko,” pamangkot ko sa iya, “kon panghinanglitan tagaan ka sang gahum sang anting-anting, ano ang luyag mo pangayuon?”

“Ang luyag ko gid?” Kag daw nagpanumdom sia sang makadali. “Ang luyag ko gid, kabayo nga nagalupad. Puti nga kabayo nga nagalupad!”

“Baw, daw sobrahan naman ka fantastiko sang ginahandum mo. Ngaa amo gid sina, haw?”

Gilayon nga nagseryoso ang tingog ni Kiko. Nagpalangudog, daw mahibi. May nabatian ako nga hapdi kag kabalakhuan sa iya sabat. “Sa imo ko lang igatuad ini, Dido. Luyag ko sang kabayo nga nagalupad bangud luyag ko pangitaon ang akon iloy. Kag luyag ko magtimalos sa mga mapintas nga Katsila.”

Samtang ginasaysay ni Kiko ang iya masubo nga inagihan, amat-amat nga nagkalataktak ang mga bituon sa langit. Nag-ulan sang bulalakaw kasubong bala nga nagahibi man ang nawong sang langit sa kalaghaan kag makahalangusbo nga sugilanon sang kabuhi ni Francisco del Castillo sang Isla Bantayan, Cebu.

“Pagpanalum sang mga perlas ang pangabuhian sa Bantayan sadto. Bantog gid kag maayo ang negosyo sang una. Bugana. Ginadugukan sang mga Katsila ang amon dalagku nga mga perlas. Apang sadto yadto. Wala na subong.” Nagginhawa si Kiko sang madalom bag-o nagpadayon sa iya panaysayon. “Isa ka bes, may isa ka pangayaw, manggaranon nga Katsila. Nakita niya si Nanay kag nahulog ang iya buot sa akon iloy. Si Nanay kuno ang babaye sa iya mga damgo. Wala gid niya gin-untatan si Nanay. Hala, sunod-sunod. Hala nga ginsunod-sunod. Ginbalibaran sia ni Nanay apang ginpwersa niya… ginlugos niya… ang akon iloy! Gintagaan niya ako sang singko sentimos agud ibakal kuno sang butong-butong. Nalipay gid ako kag may kakunyag nga nagdalagan sa tindahan. Dayon, sang pagbalik ko, nakita ko na lang ang akon iloy nga gurisnay na kag duguon. Nanugid kami sa mga awtoridad apang si Nanay pa ang ginbilanggo. Sumugod sadto, wala ko na nakita ang akon iloy. Ginpagwa na sia kuno sa bilangguan. Kag wala na sila nakahibalo kon diin sia nagkadto.”

Naubos kalahulog ang mga bituon sang gab-i nga ato. Ginkulapan sang kadulom ang langit. Nangin masubo ang tanan sa kalibutan.

“Luyag ko pangitaon si Nanay. Luyag ko sang nagalupad nga kabayo. Pangitaon ko ang akon iloy sa tanan nga bahin kag pamusod sang kalibutan.” Naghibi si Kiko nga daw bata diutay.

Daw mahibi man ako. Apang gin-uluuluhan ko sia. “Pabay-i lang, Kiko. Kon makakadto kita sa mga balaan nga bukid, tudluan ko ikaw kon paano mangalap sang anting-anting. Buligan ko ikaw nga makaangkon sang kabayo nga nagalupad.”

Gin-agbayan ko si Kiko, kag ginhakus niya ako.

***

Isa ka adlaw, nagbato si Nicolas Sagay kay Kabo Berto nga mayordomo sang hacienda. Gintagaan sang sakada nga si Kulas sang inumol sa mata ang mapintas nga kabo. Nagpabilin ang maitom nga marka sang kamumuo ni Kulas sa palibot sang mata ni Kabo Berto. Gilayon nga ginpalayas sang mayordomo si Kulas. Gilayon man nga nanghimos si Kulas.

Karon, natabuan nga ining si Kulas may utod sa Manila nga magabiyahe pabalik sa Awstralya kon diin sia nagatrabaho bilang manugsalum sang mga perlas. Maayo kuno ang kapyot sang utod ni Kulas sa mga tag-iya sang kompaniya, sarang niya mapasulod sa trabaho si Kulas kon luyag sini mag-upod sa Awstralya agud manalum sang perlas.

Namat-ud si Kulas nga mag-upod. Kag gin-agda niya si Kiko.

Namat-ud si Kiko nga mag-upod. Kag gin-agda niya ako.

Namat-ud ako nga mag-upod. Bisan pa nagaduha-duha ako. Apang indi ako makapamalibad kay Kiko, indi ako makapangindi sa iya. Kag amo nga nakalab-ot kami sa Awstralya sang tuig 1883.

Apang bag-o kami nakalab-ot sa Awstralya, sang nagapaggwa pa lang kami sa hacienda, nag-agi kami sa matag-as nga kakugonan. Nanghangkat si Kiko nga magpalumba kami paggwa sa hilamunan, gani nagdinalagan kami. Samtang nagadinalagan, nagsinggit si Kulas, “Kahilwayan!”

Dayon, nanumbalik sa akon huna-huna ang ginhambal sang manughimalad sa batil sadtong adlaw nga gintalikdan ko ang malinong nga probinsya sang Aklan: “Ini ang pagsugod sang imo malawig nga pagpanglakaton. Ikaw magapanakayon kag magatabok sang mga kadagatan… May mga matag-as nga hilamon, nagadalagan ka paggwa sa matag-as nga mga hilamon padulong sa kahilwayan.”

***

Ako si Candido Iban, kag didto sa Awstralya, nanalum ako sang mga perlas.

Adlaw-adlaw ako nga naglumpat sa dagat kag nagsarurot paidalum agud kuhaon ang mga perlas gikan sa ila pakinhason. Kasubong sang damgo ang mga talan-awon sa idalum sang dagat. May nagalabay-labay nga mga guban sang isda nga nanari-sari ang duag. May mga pula nga korales, may azul kag may dalag; nanari-sari ang ila nga porma kag bayhon. May mga tumalagsahon nga mga kabayo-sang-dagat, kag may ara man nga mga butete kag pagi. May mga kogita kag mga salimbubog nga dalagku kag magagmay.

Ambot kon nagadamgo lang ako sadto, apang isa ka bes, napulikat ako kag daw indi na ako halos makalangoy. Ginkulbaan ako nga basi malumos ako. Daw may nagahigop sa akon paidalum kag naubusan na ako sang hangin. Dayon, nakita ko ang dagway sang isa ka kataw. Gin-uyatan niya ako kag ginhalukan. Kag nakaginhawa ako sa idalum sang tubi!

Apang ayhan damgo lang yadto. Tungod ang makatilingala sa tanan, dagway sang akon pinalangga nga si Mayang ang akon nakita sa nawong sang kataw nga may bulawan nga buhok. Masami ginaduaw ni Mayang ang akon katulugon. Ang akon kalangkag para sa iya, ginapasingkal sang iya laragway nga nagapuyo akon mga damgo.

May ginhambal sadto si Lola Marcosa nahanungod sa matuod nga gugma. Kon itusmaw mo kuno sa tubi ang imo ulo, kag hulaton ang dagway nga magatuhaw, sarang mo makita ang nawong sang matuod mo nga gugma. Nahibaluan ko, si Mayang ang akon matuod nga gugma.

Didto sa Awstralya, labi nga ginpahimpit kag ginpabakod ang pag-abyanay namon ni Kiko. Ako ang nagluwas sa iya sang sia halos malumos, ako ang nagapautang sa iya kon wala na sia sang igakapital sa sugal; kag sa masami, ako man ang kaupod niya sa pagpangalipay sa dalagku nga mga banwa sa palibot sang Lim-aw sang Carpentaria sa Naaminhan nga Awstralya. Si Kiko ang nagdala sa akon sa mga kasahan kag balay-kalingawan didto sa Awstralya.

Isa ka bes, nakipaghilawas kami nga duha sa isa ka bayaran nga babaye didto sa Nhulunbuy. Tatlo kami sa isa ka magamay kag mapilit nga kwarto. Tuman ka gin-ut, apang indi mahibaluan kon ang amon balhas gikan sa kainit sang hulot o sa kainit sang amon mga lawas; kon bala ang mga balhas gikan sa amon pagpangabudlay o sa amon pagpangalipay.

Lab-as pa sa akon hunahuna ang mga tinion nga ato. Ginahakus ni Kiko ang babaye gikan sa likod, kag ginahakos ko man ang babaye gikan sa atubang. Ginhikap ni Kiko ang akon likod, ginhikap ko man ang iya likod.

Matahum ang babaye, ugaling lang apa.  Apang wala man kami sang reklamo tungod halos tanan man nga babaye sa kasahan nga ato may mga kakulangan. Kon indi bulag, kumpol; kon indi bungol, apa. Kon indi sungi, ayhan, tuman na katigulang para mangin bayaran nga babaye sa mga dalagku nga syudad katulad sang Darwin, Gove, Borroloola, o sa kabisera nga syudad.

Balik sa kwarto, sang nagahilapit na kami sa himaya, gin-uyatan ni Kiko ang akon mga kamot. Dayon, dungan namon gintabok ang dagat sining kalibutan padulong sa paraiso.

Nagpalangluya gid ang apa sang nakatapos na kami. Haluson sia makatindog. Madasig niya nga ginpudyot ang iya bayad kag mga panapton, kag dali-dali sia nga naggwa sa hulot. Ginbilin niya kami ni Kiko nga nagahigda sa salog, nagatangla sa kisame.

“Nalipay ka man, Dido?”

Nag-igham ako. “Sampaton man ang apa, indi bala?”

“Diutayan lang sia makahambal sa tuman nga kanamiton! Grabe ka kon magpiripi sa iya.”

“Ikaw, Kiko, ano ang ginapangita mo sa mga babaye?”

“Palareho lang ang mga babaye nga ina. Bisan lupog basta may kailigbon, batuan ko. Ikaw, ano ang gusto mo?”

Apang wala na niya ginhulat ang akon sabat.

“A, nahibaluan ko na. Si Mayang. Ang pinalangga nga si Mayang sa malinong nga baryo sang Lilo-an.”

“Indi sia madula sa akon hunahuna. May bana na ayhan sia? Indi ko sia mabasol. Madugay ako nga nadula. Ginpahulat ko sia apang wala ako nagbalik.”

“Nakahibalo ka bala, Dido, nga kon kaisa, daw luyag ko maghurahab pagkatapos makipaghilawas?”

“Ha? Ngaa?”

“Ambot gani, a. Nagakadumduman ko si Nanay.”

“Tubtub subong, Kiko?”

“Nahibaluan ko, kinahanglan ko na sia buy-an. Basi gani patay na sia. Ambot gani, a… Kinahanglan ko na gid nga untatan ang pagpangita nga ini. Kung wala na, kundi wala na!”

“Nadumduman ko ang ginsiling mo sadto. Luyag mo sang nagalupad nga kabayo agud mapangita mo ang imo iloy.”

“Wala na. Bisan napulo pa siguro ka nagalupad nga kabayo, sa pamatyag ko, indi ko na makita si Nanay.”

“Indi ka maghambal sang subong sina, Kiko.”

“Nagahambal lang ako sang matuod. Wala na gid sang paglaum. Kon may kabangdanan para magkit-anay pa kami liwat, tani sadto pa. Palangga ko gid ang akon iloy, ginpangita ko sia. Apang tubtub na lang siguro sa pagpangita ang tanan.”

***

Masobra napulo ka tuig kami ni Kiko sa Awstralya. Tubtub natak-an na kami sang panalum sang perlas. Sang nagdaug ako sa loteriya, namat-ud kami nga magpauli sa Pilipinas. Nahidlaw na ako kay Mayang; kag, pagkatapos sang malawig nga mga tinuig, nagkalangkag gid man ako nga magbalik sa malinong nga baryo sang Lilo-an, sa malinong nga banwa sang Malinao, sa malinong nga probinsya sang Aklan.

Pag-abot namon sa Manila, didto kami sa Tondo naghapit, kay Binong Rabaria.

Si Albino, kasimanwa ko gikan sa Aklan. Tatlo ka adlaw pagkatapos nga nakapanaog kami sa barko halin sa Awstralya, ginpakilala niya kami kay Procopio. Si Procopio, utod ni Andres. Kag si Andres, Supremo sang Katipunan – ang likum nga hubon nga nagapakigbato para sa kahilwayan sang mga Pilipino gikan sa mapintas kag malupigon nga mga Katsila.

Madali kami nga nahaylo ni Binong kag ni Procopio; nagpasakop kami sa guban sang mga Katipunero. Nagpirma kami sang amon pag-ugyon nga naggamit sang amon kaugalingon nga dugo bilang tinta.

Sang ginsiling ni Procopio nga may buko si Pingkian nga magbalhag sang pamantalaan kag kartilya sang Katipunan, ginhatag ko ang daku nga bahin sang akon dinag-an sa loteriya agud mabakal ang imprenta. Nakita ko sa Awstralya kon ano ang sarang mahimo sang pamantalaan. Luyag ko suportahan ang mga plano kag buko sang Katipunan.

Setyembre 1896 sang natukiban ang likum sang Katipunan. Nagpatimaan yadto sang indi na mapunggan nga pag-ilinaway. Nasindihan na ang mitsa sang rebolusyon. Ang siling ni Andres Bonifacio, “Subong na! Wala na sang iban nga tion. Kon indi subong, ayhan wala na sang iban pa nga kahigayunan.” Nagpati ang tanan sa iya.

Luyag man kuntani namon ni Kiko nga magpakig-away didto sa Manila, apang ginsiling sang Supremo nga mas makabulig kami kon amon matukod ang sanga sang Katipunan sa Visayas, ilabi na sa Aklan. Gani, sakay sa balandra nga Santisima Trinidad, nagpanakayon kami ni Kiko padulong sa Aklan.

***

Nagdungka ang balandra sa Tinagong Dagat pagkatapos sang Paskwa, 1896. Nag-abot kami sa malinong nga baryo sang Lilo-an sang madason nga adlaw. Liwat kami nga nagkit-anay ni Mayang. Kag iya ginsaysay sa akon ang pagkamatay ni Lola Marcosa, kag ang iya mahimayaon nga pagkayab sa langit.

Sang nakita ko si Mayang… sang nahikap ko ang iya nawong, liwat nga nabuhi ang akon mga binuy-an nga panaad.

“Nalipat ka, Didong. Apang ako, wala. Padayon ako nga naghulat, padayon nga naglaum.”

“O, Mayang, patawara ako…”

“Ngaa subong kamo sina nga mga lalaki? Ngaa daw kasubong bala nga luyag ninyo nga ginawasak ang tagipusoon namon nga mga babaye?”

“Indi subong sina, Mayang. Ang matuod, labaw kami nga ginasakitan kon sa amon pagbalik amon makita kon ano kadaku ang paghigugma nga amon gin-usikan kag ginpabay-an. Kon kaisa, mas pilion na lang namon nga indi na magbalik sang sa mag-antos ang amon balatyagon. Apang indi man kami mahim-os. Nagapabilin ang pilas nga wala nagapali.”

“Didong, madugay ka nga nadula.”

“Nahibaluan ko, kag subong ginabasol ako sang mga babaye nga akon gintalikdan.”

“Wala na si Lola Marcosa. Madugay man sia nga naghulat sa imo. Apang bag-o sia nagtaliwan, gintudluan niya ako kon paano maghulat ang isa ka babaye.”

Gindala ako ni Mayang sa talon kon diin, sang bata pa ako, masami kami nagapangalap sang mga gamut kag dahon-dahon para sa mga lana ni Lola.

“Ang siling ni Lola Marcosa, ang bahin sang babaye sa kalibutan nga ini amo ang wala-untat nga paghulat sang mga lalaki sa amon kabuhi. Paghulat sa amay nga nagadala sang lulutuon nga pagkaon, paghulat sa mga tinaga sang nagapangaluyag, paghulat sa tanyag sang kasal, paghulat sang siyam ka bulan para magbun-ag sang anak, paghulat sang bana nga wala nagapauli, paghulat sang mga kadalag-an o kalutusan sang mga anak, paghulat agud ilubong ang bangkay sang amon mga pinalangga.”

“O, Mayang, patawara ako…”

“Gintudlo man sa akon ni Lola Marcosa nga ang tagipusoon sang mga babaye nga nagahulat malalangon, matukibon kag bugana sa damgo. Ang babaye kasubong Dios nga tagtuga sang kalibutan. Ginahanda niya ang tanan para sa pag-abot sang lalaki. Ang lalaki, pwersa nga nagapangguba: mangangayam, hangaway, mamumulod, manugpatay, manugwasak sang tagipusoon. Ang babaye, pwersa nga malalangon, matugahon, mabuhaton: pagbun-ag, pagtanum kag pagbunyag, paghabol, pagluto, paghanda sang mga lana kag pamanyos, mga pangtambal sa masakit.”

Gintudlo sa akon ni Mayang ang balagon nga iya ginbunyagan sang iya mga luha. Gintanum kuno ni Lola ang binhi, kag ginpadaku nila ang tanum paagi sa pagbunyag sang ila mga luha kag kalangkag. Tubtub nga ang balagon naglab-ot sa langit.

“Isa ka adlaw, gindala ako ni Lola sa balagon nga ini. Ginhalukan niya ako sa agtang, kag ginhambalan nga magpakabakod. Ginhabilin niya sa akon nga hulaton ang imo pagbalik. Dayon, naghigda sia sa malapad nga dahon sang balagon. Ginpapauli niya ako kag ginhambalan nga magbalik sa madason nga adlaw. Sa akon pagbalik, wala na si Lola. Kag wala na ang malapad nga dahon nga iya ginhigdaan. Sa akon pagpati, gindala sia sa langit. Wala na liwat nakita si Lola Marcosa diri sa kalibutan.”

“O, Mayang, patawara ako…”

Sa una nga adlaw sang amon pag-uliay kag liwat nga pag-upod, wala ako sang iban nga nahambal kay Mayang kundi puro “O, Mayang, patawara ako…”

***

Ginlibot kag gindayan ko si Kiko sa mga duog kon diin ako naghampang kag nagdayan bilang bata. Gintudlo ko sa iya ang mga lugar nga, suno kay ni Lola Marcosa, balaan kag engkantado. Kag didto sa sapa sa baba sang talon, nakita ni Kiko ang iya una nga diwata.

Nagapaligo ang diwata sa bayhon sang isa ka babaye. Gintiid sia ni Kiko, kag ginkuha niya ang mga panapton sang diwata nga natungtong sa bato. Sang namulalungan sia sang diwata, naglagsanay sila tubtub nakahimo sila sang kasugtanan. Gin-uli ni Kiko ang panapton sang diwata kabaylo sang paghatag sa iya sang diwata sang isa ka kabayo nga puti. Ginasiling nga ang kabayo nga ini, nagalupad.

May iban pa nga mga anting-anting si Kiko. Sang gindala kami ni Supremo Andres sa Kuweba sang Pamitinan didto sa Montalban sang kwaresma sang tuig 1895, nangalap kami sang mga anting-anting. Nakakuha si Kiko sang isa ka pula nga bandana nga nagahatag sa iya sang gahum agud indi madutlan sang bala. Nakakuha man ako sang puti nga bato nga nagahatag sa akon sang gahum agud indi malandas, agud indi madaog. Sa pagkamatuod, wala sang bala ukon hinganiban nga makadulot sa akon lawas samtang ginaugom ko ang akon puti nga bato.

Sa pagkampanya kag pag-agda sang mga bag-ong katapu sang Katipunan, daku gid ang nabulig sang mga sugilanon nahanungod sa gahum sang mga anting-anting. Luto na ang balatyagon sang mga Pilipino para sa pagpakig-away batok sa mapintas kag mapang-ulipon nga mga Katsila; daw nagahinanghinang nga uyapos nga hindi na makahulat sa pagbuswang. Apang madamo ang nahadlok tungod wala sila sang mga armas.

Ginpalapta ni Kiko ang sugilanon nga ang sin-o man nga magpakigsumpong para sa Katipunan, pagaamligan kag pangapinan sang iya anting-anting. Ginpapati niya ang madamo nga, panghinanglitan nga mapatumba sia sang luthang ukon ano man nga mga kasablagan, liwat sia nga buhion sang iya pula nga bandana. Iwagayway lang kuno sa iya nawong ang iya pula nga bandana kag magabalik sia gikan sa mga minatay.

Madamo ang nagpati, kag madamo ang nag-ugyon sa hublag sang Katipunan sa Aklan. Adlaw-adlaw, nagadaku ang amon kapid-an, nagadamo kami. Adlaw-adlaw man, nagapalanglapaw ang mga sugilanon nahanungod sa mga anting-anting ni Kiko. May nakakita kuno sang iya puti nga kabayo nga nagalupad sa ere kag nagapanginaon sang dahon sang matag-as nga kawayan; may nagasiling man nga nakaluto kuno sila sang mais nga sinugba sa pula nga bandana nga wala sang kalayo, kag kon butangan kuno sang tubi ang bandana, sarang man matanok ang mais.

Tungod sa mga sugilanon, nangin madinalag-on ang kampanya para sa mga bag-o nga katapu sang Katipunan sa Aklan. Nagdamo kami gani nangin madinalag-on ang amon mga levantamiento o pagkinagubot. Madali namon naagaw ang mga kasa tribunal sa mga kabanwahanan. Dayon, ginplano namon nga agawon ang kasa tribunal sang Kalibo. Kon makuha namon ang kabisera nga banwa, tapos na ang rebolusyon sa Aklan. Mga Katipunero na… mga Pilipino na… ang magadumala sang mga kabanwahanan. Pagdumalahan nga Pilipino para sa mga Pilipino! Wala na sang mapintas kag malupigon nga mga Katsila nga magaabusar sa kinamatarong sang mga tawo.

***

Gintalana namon ang Marso 17, 1897 nga petsa sang pag-agaw sang Kalibo. Apang napukan ako sa isa ka lipot nga inaway sa baryo Ibao sa banwa sang Lezo. Ginbantayan sang isa ka hubon sang mga guardia civil ang akon paglabay kag ginpulihan nila ako. Nagbato ako kag madamo ako sang nautas sa ila. Apang sang ulihi, nalutos ako, gindakop kag ginbilanggo sa bodega ni Don Juan Azarraga, ang kapitan municipal sang Kalibo. Pila ka adlaw ako sa madulom nga bodega sang balay ni Don Juan nga ginhimo nga garison sang mga guardia civil. Sa kadulom, nabatian ko nga napatay si Kiko, natiruhan kuno. Apang wala ako sang mapamangkutan nahanungod sa mga detalye.

Liwat nga nanumbalik sa akon hunahuna ang mga ginpanghambal sang manughimalad sa batil madamo na nga mga tinuig ang naglinigad. Karon, akon nakita nga madamo sang iya mga ginpanagna ang natuman sa akon.

“Ikaw magapanakayon kag magatabok sang mga kadagatan.” Indi lang dagat halin sa Aklan pakadto sa Negros; nanakayon man ako halin sa Negros pakadto sa Manila, halin sa Manila pakadto sa Awstralya, pabalik sa Manila, kag gikan sa Manila, pabalik sa Aklan.

“Mangin gamhanan ka kag halangdon… Maisog nga pinuno!” Pinuno ako sang rebolusyon, kapitan sang mga Katipunero. Matuod tanan. Gamhanan? Tubtub subong, buhi ako, ginaamligan sang akon anting-anting.

“Madamo sang magapamati sa imo. Magapuong ang imo tingog sa bug-os nga baryo, sa bug-os nga banwa, ayhan sa bug-os nga probinsya.” Ginsinggit ko ang singgit sang Katipunan, kag madamo ang nagpamati. Tuman kadamo sang nagpati. Nagpuong ang singgit sa bug-os nga probinsya sang Aklan.

“Ang kalaghaan kag balakhuan mo, indi mo maabutan ang pagkabun-ag sang imo anak, kag indi mo masaksihan ang kamatayon sang mga tawo nga labing pinalangga mo.” Ang akon mangin anak. Manugtatlo na ka bulan ang ginadala ni Mayang. Paano na lang ang nangin bunga sang amon paghirupay? Makaluwas pa ayhan ako sa kahimtangan ko subong?

Kag matuod, wala ako sang nagtaliwan si Lola Marcosa. Wala man ako sang napukan si Kiko. Sia nga ginpalangga ko labaw pa sa isa ka abyan, labaw pa sa isa ka utod.

“May isa ka kataw nga may malaba nga ikog, malaba nga dila, matahum ang iya tingog, masami sia nagakanta, daw indi sia mapunggan kon magkanta.” Si Mayang, nga ginatawag “Ibeng Sige” tungod daw indi sia papunggan kon mahambal. Malaba ang iya dila kag daw indi sia mapunggan kon magsugilanon.

“May isa ka isla nga wala sang babaye, puro lang lalaki.” Ang amon kahimtangan sa Isla sang Bremer sa naaminhan nga bahin sang Awstralya! Matuod ang mga ginpanagna sang manughimalad.

“Sa pagpanglakaton nga ini, masalapuan mo ang tinuga nga mangin kaupod mo sa bug-os mo nga kabuhi. Indi ka makapamalibad kag makapangindi sa iya.” Si Kiko. Wala na sang iban. Ang dumdum ko, isa ka babaye ang ginatumod sang tigulang, isa ka alasawahon. Paano ko madudahan ang paghigugma ko kay Mayang? Apang si Kiko ang ginatumod sang manughimalad. Sia ang tinuga nga ginkaupod ko sa halos bug-os ko nga kabuhi. Sia ang tawo nga mabudlay ko mabalibaran. Sia ang tawo nga wala ko napangindian.

Sang ginhagad ako ni Kiko nga mag-upod sa Awstralya, wala sa kaugalingon nga naghando lang ako. Wala ko na ginpanumdum ang akon panaad kay Mayang nga balikan ko sia gilayon. Si Kiko… indi ko sia mapamalibaran. Sang gindala niya ako sa kasahan sang mga babaye nga nagabaligya sang kalipay, wala man ako nakapamalibad. Kon luyag niya magsalo kami sa isa ka babaye, indi man ako makapangindi. Si Kiko… sia ang tinuga nga ginpalangga ko labaw pa sa akon kabuhi!

***

Sang Marso 22, 1897, lima ka adlaw pagkatapos napaslawan ang mga Katipunero nga agawon ang Kalibo, lima ka adlaw pagkatapos nag-alaplaag ang mga hangaway nga nadulaan sang mga pinuno, lima ka adlaw pagkatapos ginpaslaw sang mga anting-anting ang handum sang mga Pilipino nga magmanginmadinalag-on batok sa mga pwersa sang Katsila, ginpasulod sa madulom nga bodega ni Don Juan Azarraga ang 18 pa ka mga Katipunero. Kaupod na diri ang akon magulang nga si Benito, kag si Anselmo Ibutnandi, ang kabulig ni Kiko. Sila ang nagsaysay sa akon sang mga makahalangusbo nga butang nga wala ko nasaksihan.

“Ano ang natabo, Manong Nito?”

“Nadayon kami sa Malinao bisan wala ka. Naagaw namon ang munisipyo. Apang wala sang swerte ang imo ayudante nga si Moni Yonsal, napatay sia. Nabatian namon kay Tan Gusting nga nagpadala kuno sang bulig ang mga Katsila halin sa Manila. Hinadlukan ang iban naton nga kaupod gani wala na kami nadayon sa Kalibo. Nag-abot ang hubon ni Koronel Ricardo Monet. Nag-anunsyo sia sang amnestiya para sa mga rebolusyonaryo nga magasungka. Nabatian ko nga napatay si Heneral Kiko, kag wala man sang nakahibalo kon diin ka na. Indi na ako makahibalo kon ano ang buhaton gani nagsungka ako. Nagpasimpalad sa ginpanaad nga amnestiya. Apang ginsakit kag ginpaantus nila kami. Ginkastigo nga ginkastigo. Tapos, gindala na diri. Sa akon pagbanta, ini na ang ulihi naton nga gab-i.”

“Simo, ano ang natabo kay Kiko? Ginwagayway mo bala ang bandana nga pula sa iya nawong? Simo, isugid sa akon. Luyag ko mahibaluan ang tanan.”

“Didto ako sa iya luyo, Ka Didong. Maisog kami nga nagsulod diri sa Kalibo. Nagdiretso kami sa balay ni Don Juan, sa pihak nga bahin sang bodega nga ini. Dayon, nagsabtanay si Heneral kag ang salaligan ni Don Juan.”

“Si Moises Ilicito?”

“Huo, Ka Didong. Ang asintado nga salaligan ni Don Juan.”

“Taga-Malinao man sia kasubong ko.”

“Nakahibalo ang tanan. Ginsinggit ni Moises nga taga-Malinao sia bag-o niya ginluthang ang Heneral.”

“Halin sa ginsuguran, Simo. Isaysay halin sa ginsuguran.”

***

“Sakay sa iya kabayo, nagpalapit si Heneral del Castillo sa atubang sang balkonahe sang balay ni Don Juan. Si Moises Ilicito ang nakahambal niya, nagsabtanay sila. Nag-insultuhanay. Gintawag ni Heneral nga idu si Moises, muchacho nga wala sang ulo, manug-uli sang buli ni Don Juan. Gintawag ni Moises nga hambog si Heneral, padayawdayaw. Ginhikayan niya ang anting-anting ni Heneral. Wala kuno sang mahimo ang anting-anting sa bala sang asintado nga taga-Malinao. Nagharakhak si Heneral. Ginpalapit niya ang iya kabayo sa atubang sang balkonahe kon diin napahamtang si Moises nga nagauyat sang riple nga Mauser. Ginhangkat ni Heneral si Moises. ‘Sige, muchaco, tilawi ang tikal mo,’ singgit ni Heneral. Dayon, ginkapulan ni Moises sang kan-on ang nguso sang riple nga gingamit niya kay Heneral. Ginpalupukan niya ang Heneral kag naigo ini sa agtang. Gilayon nga nahulog sa kabayo si Heneral del Castillo. Nagkinagula ang mga tawo, nagkinarankaran. Daw mga subay nga ginlapwahan sang ininit nga tubi.”

“Ang bandana nga pula…”

“Makadali lang ako nga nataranta, apang ginbalikan ko ang Heneral. Ginkuha ko ang bandana nga pula kag ginwagayway sa iya nawong. Apang wala na sia naghulag pa. May katingala sa iya mga mata. Paspas ko nga ginwagayway ang bandana nga pula sa iya nawong apang wala gid sang natabo. Wala na sia nagaginhawa. Patay na ang Heneral! Gintilawan ko nga kiputon ang iya mga mata apang indi masara ang iya mga alulakub. May katingala sa iya mga mata.”

“O, Simo, ginpaandaman ko sia nahanungod kay Moises. Apang wala gid sia namati sa akon. Ginsiling ko sa iya nga indi gid pag-ipadayaw-dayaw ang iya anting-anting.”

Naghibi si Anselmo, “Wala man lang gali sia sang anting-anting! Wala man lang gali sia sang anting-anting!”

“Shhhh… Husto na, Simo, husto na.”

“Wala man lang gali sia sang anting-anting!”

Padayon nga naghibi si Simo tubtub sa kaagahon. Ako naman, nagbinagbinag sang tanan. Padayon ako nga nagatuo kag nagasalig sa akon anting-anting tungod sumugod sang nadakop ako tubtub subong, ginaamligan ako sang akon anting-anting.

Madamo nga pasakit kag kastigo ang akon naaguman gikan sa mga guardia civil. Apang ari ako, buhi man sa gihapon. Madasig nga nagapali ang akong mga pilas, kag indi ako madutlan sang bala. Apang para ano nga magapabilin ako nga indi mapatay? Ano ang kaayuhan nga mabuhi ako samtang ang akon mga kaupod nagkalamatay na? Wala na si Kiko, ang tinuga nga ginpalangga ko labaw pa sa akon kabuhi. Kag si Mayang, labi lang sia nga mapahamak kon padayon ako nga indi patay. Basi sia ang balikdon kag paantuson sang mga mapintas nga kaaway. Indi ko mapahanugutan! Ilabi pa nga ginadala niya ang bunga sang amon paghigugmaanay. Kinahanglan ako mamat-ud sang labing maayo para sa kadam-an. Nahibaluan ko na ang akon himuon.

***

Nagpamalo na ang manok. Mabatyagan ko nga sa g’wa sining madulom nga bodega nga amon bilangguan, nagapamanagbanag na. Apang magataliwan ako nga indi makakita sang pamanagbanag. Ako tawo, gikan sa abo; kag sa abo, ako magabalik. Ako si Candido Iban, nabun-ag sa pamanagbanag; magataliwan sa pamanagbanag.

Nabatian ko na ang mga tikang sang mga guardia civil nga nagapadulong sa amon nahamtangan. Ginapanan-aw ko na ang ila pagahimuon…

Wala gid ako nagsala. Ginpaarakan nila kami sang luthang. Nagsilinamo ang mga linupok kag ang mga tiyabaw kag singgit sang akon mga kaupod. Kag subong, agud mapat-ud nga patay na sila, isa-isa nga ginatuslok sang bayoneta sang mga guardia civil ang kilid sang akon mga abyan kag kauturan. Wala na sang may naggahod, wala na sang naghulag. Patay na matuod sila. Ako na lang ang nabilin. Indi ako madutlan sang bala.

Tatlo ka guardia ang ari subong sa akon atubang. Ginatuslok nila sang bayoneta ang akon mga kilid kag tiyan, apang indi nila ako mapilasan. Gilayon nga nagapali ang inagihan sang bayoneta. Mabatyagan ko nga ginahadlukan sila sa akon. Nag-isol ang isa, gintayaan ako, ginluthang. Apang nahulog lang ang bala sa akon tiilan. Indi ako madutlan!

“Guardia, kilalaha ninyo kon sin-o ako. Ako si Candido Iban, pinuno nga Katipunero gikan sa Malinao, Aklan. Kon luyag ninyo nga matapos na ini tanan, diri sa akon liug…  Pilasi ang akon liug tubtub mahulog ang puti nga bato. Ina ang anting-anting nga nagagahum agud indi ako madutlan sang bala kag bisan ano nga hinganiban. Ginatuad ko ini sa inyo agud kamo mismo ang magpanaksi, agud inyo mapalapta ang mga sugilanon…

“Matuod ang anting-anting!”

 

© Peter Solis Nery [2007]

Palanca First Prize Short Story in Hiligaynon [2007]