Suno sa panugiron ni Lola Pansay nga paltera, nagkinagamo ang mga alibangbang sang ginbun-ag ni Nanay Rosa si Lirio Apa. Indi malimtan sang tigulang ang makatilingala nga mga hitabu sadtong pagkatawo ni Lirio. Sadto lang sia nakakita sang subong kadaku nga pagtililipon sang mga alibangbang. Sa iya pagbanta, ang tanan nga alibangbang sang Barrio Jardin kag sang mga kaingod nga sitio nagdugok sa pagtambong sang pagkabun-ag ni Lirio.

Wala nag-uha ang lapsag sang papaon ini sa buli sang paltera. Ginhampak liwat sang mal-am ang buli sang bata apang wala gid ini naghibi. Dayon, ginpalibutan sang mga alibangbang ang tigulang nga naga-uyat sang lapsag; kag sang makadali, nag-untat sa paglupad ang di-kinaandan nga mga dumulu-aw nga daw ato bala nga nagyaub sila sa pagpangamuyo. Nagyuhum ang lapsag nga ginauyatan ni Lola Pansay, kag amo lang ato.

Ginbutang sang mal-am ang bata sa luyo ni Nanay Rosa nga halos wala pa sang animo. Tuman ka budlay sang pagpabata; madamu nga dugo ang nadula sa iloy. Apang nagyuhum si Nanay Rosa sang iya nabatyagan ang iya anak sa iya luyo.

Sang ginbunyagan ang bata, linibo man ka alibangbang ang nagtambong. Nagsilinaot sila kag nagdinagyang sa gua sang kapilya. Daw mga kamut sang mga madre nga nagapalangamuyo ang ila mga pakpak: humlad, kiput, humlad, kiput. Nagyuhum lang ang lapsag.

Lirio ang ginhatag nga ngalan ni Tatay Manuel kay Padre Rafael sang namangkot ang pari kon ano ang igahingalan sa bata. Suno sa amay, nagakabagay ang ngalan nga Lirio para sa iya anak bangud tuman ka puti sang bata. Kon patihan si Lola Pansay, si Lirio kuno ang pinakamaputi nga lapsag nga iya gin-utdan sang pusod sa bug-os nga kasaysayan sang iya pagkapaltera sa Barrio Jardin. Daku ini nga bugal para kay Tatay Manuel tungod pulos maitum kag batok sa adlaw ang ila kaliwat.

Sa adlaw mismo sang bunyag, nag-anaw man ang mga puti nga liryo sa kapilya sang baryo tungod kay may kalaslon si Padre Rafael pagkatapos sang bunyag ni Lirio. Apang si Nanay Rosa lang ang nakatalupangod sang mga bulak nga tuman ka puti; nalingaw gid ang tanan sa makaulumol nga kaputi ni Lirio. Ilabi pa gid nga nagtahum ang bata sa puti nga bayo nga ginpasuksok sa iya sang iloy.

Nagabanaag sa kaputi si Lirio sang ginkrusan sia sang lana ni Padre Rafael. Nagyuhum sia sang ginbubuan sang tubi; kag nag-udyak nga wala sang tingog samtang nagatulok sa mga alibangbang nga nagalingling sa bintana sang kapilya.

Bugalon nga ginkungkong ni Tatay Manuel ang anak samtang nagsindi  sang kandila ang mga maninoy kag maninay. Madamu ang nagduha-duha nga baw-as ang isa sa mag-asawa tungod wala sila nakaangkon sang anak sa sulod sang malapit bente ka tuig. Apang sa ila katigulangon, ginbugayan sila sang isa ka matahum kag pinasahe nga anak, si Lirio Apa.

Tuman ang pagpalangga kay Lirio sang iya mga ginikanan apang nagdaku sia nga wala sang mga abyan. Luyag man kuntani niya magpasakop sa mga kurit-amo, panaguay, lagsanay, buta-buta, lita-lita kag iban pa nga mga hampang apang wala sia ginasapak sang iban nga mga bata. Masami sia nga nagakasubo tungod ginakadlawan ang iya pagkaapa. Gani ginpatuhoy niya ang iya bug-os nga tinion sa mga libro kag krayola.

 

Tumalagsahon ang kaalam ni Lirio gani ginbaton sia sa Grade I bisan indi sia makahambal. Luyag man kuntani ni Tatay Manuel nga ipadala ang anak sa espesyal nga eskwelahan apang indi masarangan sang ahaw nga mangunguma nga ipadala pa sa syudad ang pinalangga nga anak.

Luyag gid ni Lirio mag-eskwela gani wala sang nahimo si Tatay Manuel kundi pasaanan ang mga manunudlo ni Lirio sa buluthuan sang tag-isa ka sako nga bugas tagsa ka patubas sa baylo sang ila paghangop sa kahimtangan sang bata.

Sa buluthuan, nangin suod nga abyan ni Lirio si Yasmin Buenaflor nga isa ka transferee. Kasubong niya, pinasahe man si Yasmin. Mapula-pula nga maputi si Yasmin; pati ang iya buhok kag balahibo, puti man. Kon sa malayo, daw wala sia sang kalimutaw; pulos lang puti ang iya mata, wala sang itum sa tunga.

Masami lang sila nga duha ginasunlog sang ila mga klasmeyt apang maisog si Yasmin. Ginadumog niya ang mga nagayaguta kag nagagarit-garit sa ila. Tulutomboyon si Yasmin kag nahadlok ang kadam-an sa iya. Bisan ang mga manunudlo nahadlok man sa tatay ni Yasmin nga kapitan sa army. (Amo ina nga pirme lang transferee si Yasmin; kon diin madestino ang iya amay, sunod man sila sang iya iloy.)

Daku gid ang paghanga ni Lirio kay Yasmin. Ginasunud-sunod niya ang mga pamayu-bayo sang abyan, pati ang pagpagunting sang buhok nga tuman ka lip-ut. Kon malip-ut na ang lapis ni Yasmin, ginabali ni Lirio ang iya bag-o nga lapis agud magtupong lang ang lapis niya sa lapis sang abyan. Bag-o magtulog kon gab-i, ginapangamuyo niya nga mangin-kasubong sia ni Yasmin.

Masami sia nga nagadamgo nga sia si Yasmin. Masami man niya ginapanumdum kon ano ang ginahimo ni Yasmin kon magsipak na ang ila mga banas halin sa buluthuan. Pirme lang sia nagakadula sa iya kaugalingon sa sobra nga pagpanumdum nahanungod kay Yasmin. Kon kaisa, wala na sia nagabalikid kon tawgon ang iya ngalan. Luyag niya nga tawgon sia nga Yasmin. Kon kaisa, abi niya, Yasmin ang ngalan niya.

Pagkatapos sang Grade I, nadestino na naman si Kapitan Buenaflor sa Mindanao. Tatlo ka adlaw nga wala nagkaon sa daku nga kasubo si Lirio. Nabudlayan gid si Tatay Manuel kag Nanay Rosa sa pag-ulo-ulo sa iya. Indi mahangpan sang edad nga pito ka tuig kon ngaa dapat magbulagay ang mga mag-abyanay. Tuman kasubo ang mag-isahanon apang labi nga masubo ang pagbulagay sang pag-abyanay nga ginpahimpit sang Grade I.

 

Sumugod sadto, wala na nagpadayon sa pag-eskwela si Lirio. Nagbulig na lang sia sa iya iloy sa paghabol sang mga patadyong. Kag sa edad nga siyam ka tuig, para sa iya kaugalingon nga kalingawan, nag-atipan sia sang isa ka hardin nga puno sang matahum kag mahumot nga mga bulak: rosas, sampaguita, rosal, gumamela, dahlia, calachuchi, bougainvilla, mga orchids kag mga liryo, tanan-tanan nga sahe sang mga bulak.

Gindugukan ang hardin nga ini sang mga alibangbang kag kapispisan. Makalilingaw ang paglinagsanay sang mga alibangbang sa huni sang mga pispis kon adlaw. Kon gab-i naman, daw ili-ili sang iloy ang huni sang mga sirum-sirom.

Nanami-an gid si Lirio sa iya tanum nga mga bulak. Kasubong niya, indi man kinahanglan sang mga bulak ang maghambal. Malipayon sia nga nagapakig-angot sa mga bulak nga wala nagagamit sang mga bibig kag dila. Tungod wala nagagamit sang mga tinaga, labi niya nga nahangpan ang mga bulak sang sa mga tawo. Kag kon kaisa, ginapanumdum niya nga mas mahangpan sang mga tawo ang iban nga mga tawo (o ang iban nga mga butang) kon mag-untat sila wakal.

Sa masami, nagapalakpak ang mga alibangbang sa kasubong sini nga mga tinipik sang kaalam nga nagaawas gikan sa tuburan sang pagkaapa ni Lirio. Nagayuhum-yuhum lang ang dalagita.

 

Sa pag-abot sang tion, indi lang hardin ang ginadugukan sang mga alibangbang. Nagasaka man sa payag agud magpangaluyag ang mga alibangbang nga wala sang pakpak. Isa na diri amo si Noli nga nahamut-an gid ni Lirio. Makahibalo magkuti-kuti sang mga electronics si Noli. Sang naguba ang radio ni Lirio kag indi na sia makapamati sang iya paborito nga drama sa kahanginan, isa lang ka tuhil ni Noli kag nag-andar dayon liwat ang radyo.

Si Noli lang ang nakahangop sang apa nga tagipusoon ni Lirio. Kon magduaw ang ulitawo, wala sia nagatikal kasubong sang iban. Nagahipus-hipos lang sia, daw nagapamusi-musi. Masami nga ginahalaran ni Noli sang tatlo ka puti nga Lirio ang dalaga; patimaaan kuno sang putli nga paghigugma. Kag masami man ginadala ni Lirio sa iya hardin si Noli agud ipakita ang iya mga gintanum nga liryo.

Nahulog gid ang buot ni Lirio kay Noli. Bisan ang mga alibangbang sa hardin nagpinalakpak sang namat-ud ang dalaga nga handuon ang gintanyag nga gugma ni Noli.

Apang tatlo ka bulan pagkatapos nga ginbaton niya ang ginhalad nga gugma sang ulitawo, nahaylo si Noli sang ila kapigaduhon nga magpasimpalad sa luwas sang pungsod. May Hapon nga employer nga nagtanyag kay Noli sang sweldo nga tuman ka daku agud pamalibaran.

Tatlo ka bulan nga nag-agay ang mga luha ni Lirio para kay Noli. Pati ang mga alibangbang daw nahuya maglupad-lupad sa atubang niya. Nag-apa man sa tuman nga kaluoy sanday Tatay Manuel kag Nanay Rosa. Nagalungo na lang sila kon ila makita si Lirio nga nagakaurungan sa atubang sang mga puti nga liryo.

 

Nagligad pa gid ang mga tinuig kag ambot kon ano ang natabo; apang nagpakasal si Lirio kay Vicente Lugay – Sgt. Vicente “Itik” Lugay, sarhento sang PNP.

Ayhan, nadumduman ni Lirio si Yasmin sa brusko kag maisog nga sarhento; ayhan, natak-an na sia sa paghulat kay Noli; madamu lang nga mga “ayhan” apang wala sang nakahibalo sang matuod-tuod nga kabangdanan kon ngaa nagpasugot si Lirio nga magpakasal kay Itik Lugay.

Matuod man, bisan ang mga alibangbang, nagpalangluya sa iya nangin pamat-ud. Sa ila katigulangon, indi na makakita kag makabati sanday Tatay Manuel kag Nanay Rosa; kag indi na sila makahambal bisan pa siguro luyag nila magpamalibad. Apang kon ginhatagan lang ni Lirio sang pagtamod ang ganhaan sang ugsaran bag-o niya ginbaton si Itik, ayhan nakita niya ang paghapon sang isa ka daku nga alibangbang nga itum.

Wala matuigan pagkatapos nakasal si Lirio, nagtaliwan ang iya mga ginikanan. Huring-huring sa baryo nga ginpatay sila sang pagkaharas-haras ni Itik. Zombie kon tawgon ni Itik si Tatay Manuel; Zombelina naman si Nanay Rosa. “Mga living dead,” masami niya nga ginasumsuman sa hinubog nga mga sugilanon nga ginakadlawan man sang iya mga kainuman.

Sa una nga bulan nila ni Itik, tatlo ka bukol dayon ang naaguman ni Mrs. Lirio Lugay. Didto kag nagsugod palangluya ang mga tigulang.

Nadugangan ang pagkaapa ni Lirio. Wala gid niya ginpabati sa iya mga ginikanan ang mga ugayong sang kasakit nga nagkawas sa iya apa nga baba. Apang ayhan, sa ila pagkaapa, mas nahangpan sang mga tigulang ang nagkahalanabo sa ila pinalangga nga anak. Kag tungod luyag nila nga makahibi si Lirio nga wala sang huya-huya (o kon ano nga ginaulikdan), ginpunggan na lang nila ang ila pagginhawa tubtub nagtulurong ang ila mga kalimutaw.

Padayon ang pagpahubog kag pagpanakit sa asawa sang sutil nga si Itik. Dayon, nagpauli si Noli halin sa Japan. Ginpangimunan ini ni Itik. Kag si Lirio ang nagsalo sang tanan nga kapintas kag kabangis sang maimon nga hubog. Apa niya nga ginbaton ang tanan nga kastigo tungod indi sia makapaathag kon ngaa ginaduaw sia ni Noli nga may dala nga tatlo ka puti nga liryo.

Sa iya kahulugbon kag kaimon, ginapwersa ni Itik si Lirio bisan pa nagatagiti ang init sang kaudtuhon. Dayon, matulugan na ang mabangis nga lugay sa ibabaw sang gurisnay nga apa. Kag bisan pa nagapalanakit na ang iya kalawasan, nagadalagan si Lirio sa iya hardin. Kag didto nagapangamuyo nga himuon na lang sia nga isa ka bulak.

Nahisa gid sia sa tanum niya nga mga liryo. Nagapamukadkad sila nga subong bala nga wala sang kabangdanan ang kalibutan agud magpatulo sang luha. Sa kaagahon, basa man ang nawong sang mga liryo apang indi tungod sa paghibi kasubong niya. Matam-is nga halok sang tun-og ang nagabasa sa nawong sang putli kag hamili nga mga bulak. Luyag man niya mangin kasubong sang iya mga liryo.

 

Isa ka gab-i, gin-abot na naman sang iya kabangis kag kailigbon si Itik Lugay. Hubog ini nga nag-abot sa balay kag buko na naman niya nga pwersahon si Lirio.

Naalimpungatan ang asawa nga bag-o lang ginpatulog sang mga luha. Nagpalangdulum ang panulok ni Lirio kag sang nagsanag ang iya panan-awan, nakita niya nga nagdinugok ang mga alibangbang sa gua sang bintana. Natingala gid sia bangud malaka ang alibangbang kon gab-i.

Nagsamo sa tinai ni Lirio ang katingala, kakibot, kahadlok kag kangil-ad kay Itik. Naglagsanay sila sa bilog nga balay. Nagdalagan si Lirio pagua, pakadto sa iya hardin. Ginlagas sia ni Itik. Nakita sang hubog ang iya pistola sa tokador. Ginkuha niya ini kag ginsundan si Lirio.

Naabtan ni Itik nga nagaluhod si Lirio sa atubang sang iya mga puti nga liryo. Daw nagapangamuyo.

Gintubuan sang mga sukay kag ikog si Itik. Gintaya niya ang luthang sa iya asawa.

Nagtululagay ang luha kag sip-on ni Lirio sa kahadlok; nagsamo. Apang padayon ang iya pagpangamuyo. Naghulag ang iya dila. Nagwiri-wiri. Sang hinali, may naggua nga mga alibangbang gikan sa iya baba. Tuman ka damu nga mga alibangbang. Daw tinipon ang tanan nga mga alibangbang sang bug-os nga Barrio Jardin kag sang mga kaingod nga sitio.

Nakibot si Itik sa iya nasaksihan. Daw naumpawan ang iya kahulugbon.

Dayon, kasubong sang mga daguob nga naggua ang mga tinaga sa baba ni Lirio Apa:

“Ginoo, luyag ko mangin bulak nga liryo!”

Nagpangilat kag nagpanaguob.

Nagkinarankaran ang mga alibangbang. Ginpalibutan nila si Itik Lugay nga nagauyat sang luthang. Ginhampak sang ila mga pakpak ang ulo sang hubog. Ginpuling sang pulbos gikan sa ila mga pakpak ang iya mga mata.

Nataranta si Itik nga nagauyat sang pistola, “Demonyo ka! Demonyo ka!”

Kag isa ka lupok sang luthang ang nagpuog sa kagab-ihon.

Si Lirio…

… nangin isa ka bulak.

 

© Peter Solis Nery [1998]

Palanca First Prize Short Story in Hiligaynon [1998]

Una gid sa tanan, si Don Beato Yngala nga nagapanag-iya sang pinakamalapad nga talamnan sang humay sa bilog nga banwa sang Buenavista. Sang Martes bag-o ang fiesta ni San Juan, ginkadtuan niya sa kumbento sang Navalas si Padre Roland Javellana nga ginatawag man sa hayu nga Padre Olan. Gin-agda sia sang pari nga mamahaw. Wala pa alas nuebe ang takna sa kaagahon apang nagatagiti na ang init. Nagabalingaso ang adlaw, daw may ginatutdan. Ginapamahulay ang don nga nagapanapot sang puti kag manipis nga kamiseta nga may malaba nga manggas, apang indi tungod sa kakapoy. Ginapamalhas man si Padre Olan, apang indi tungod sa katahap o kahadlok sa don. Mapaang gid lamang ang panahon. Ginpatapik sang nagatululagay nga balhas sang pari ang kamiseta sa iya abaga kag dughan. Nagpamahid sia sang panyo.

Tungod sa tuman nga kainit, didto sa hardin sa likod sang kumbento nagpahanda sang pamahaw ang pari. May payag-payag sa tunga sang hardin sang kabulakan nga, magluwas lang sa nagapugati nga mga bonggabilya, nagakalaluoy kag nagakalalaya na ang mga tanum sa tuman ka lawig nga tig-ilinit. Oktubre pa sang ulihi nga nag-ulan, tunga-tunga na karon sang Hunyo. El Niño na naman!

Sa sementado nga alagyan halin sa kusina sang kumbento, nasiplatan sang pari nga nagabagtik ang duta sa magkilid nga talamnan sang nagakalalayong kag nagadunglay nga mga azucena kag African daisy. Nagabuka ang duta sa sobra nga ka kaging, naganganga, daw baba nga nagatangla sa langit sa pagpangayo sang ulan.

Ang pula nga mercury sang termometro nga nasab-it sa isa ka haligi sang payag-payag naglab-ot sa 43°C (ukon malapit 110°F), apang wala sang nakamulalong sadto. Nabatyagan lang sang pari nga tuman gid kasingkal ang silak sang maalipungot nga adlaw.

Wala gid sang bisan isa ka huyop sang hangin sa hardin, apang mas mabugnaw ang handong sang payag-payag didto sang sa komidor sang kumbento kon kasubong nga brown-out kag wala sang bentilador.

Ang kusinera nga si Nang Paquit ang nagserbi sa pari kag sa don. Chorizo, itlog, kag pinirito nga lamayo nga bangrus ang pamahaw sang pari kon Martes. May malapsi nga sandiya kag kinulabo nga lubi nga ginbutangan sang kinuskos nga yelo. Nagbutang man sang kape si Nang Paquit sa lamesa sa tunga sang payag apang wala yadto gintandog sang pari o sang don. Indi mapatawad ang init.

“Padre, gutumon kita tanan kon indi mag-ulan. Paano kita makapatanum kon indi mag-abot ang ulan? Kon wala sang tanum, paano kita makaani? Diin kita makuha sang bugas? Paano kita makakaon?”

Sunud-sunod ang mga pamangkot ni Don Beato, isa ka salaligan sang banwa, haligi sang Buenavista, kag masami nga nagasponsor sa mga kagalastuhanan sang simbahan. Bisan pa kahangawa para sa tanan ang gindangop sang don sa pari, nahibaluan ni Padre Olan nga kaugalingon nga negosyo ang matuod-tuod nga nagtulod sa don agud magpalapit sa iya.

Palasimba si Don Beato Yngala, apang indi kilala nga relihiyoso. Wala sia nagapasakop sa pag-amba sang mga kalantahon sa misa, kag wala man nagaupod sa pagbantala sang kredo Niceo sang mga Katoliko.

“Indi lang kita ang naga-antus tungod sa El Niño nga ini, Don Beato. Mas malala pa gid ang kahimtangan sa Luzon. Nahubsan ang Magat Dam kag nagmalala ang mga irigasyon sa Isabela, Cagayan, Nueva Ecija, kag Nueva Viscaya,” paathag sang pari agud pakalmahon ang don nga ginapamahulay sang daw bangkiling ka dalagku nga mga balhas.

“Nagmalala man ang aton mga irigasyon sa bilog nga isla, kon wala mo pa nahibal-an,” sabat sang don nga may pagsinuplado.

“Ano karon ang luyag mo nga himuon ko, Don Beato?” pamangkot ni Padre Roland Javellana.

“Ano abi kon mangamuyo kita?”

Daw indi makapati si Padre Olan sa iya nabatian. Apang nalipay gid sia. Si Don Beato, nangagda sa pagpangamuyo?

“Sige, ipahimus ko ining aton kinan-an. Dayon, mangamuyo kita nga duha,” mapagsik nga sabat sang pari sa don.

“Ang buot ko silingon,” hambal sang don nga may kasaw-a, “…sa simbahan.”

Nakibot pa gid ang pari. Nagsanag ang iya guya. Nagyuhum sia. Daw nahangpan ang luyag sang don. “Don Beato,” paathag ni Padre Olan, “pamatian sang Dios ang aton pangamuyo bisan diin kita. Indi kinahanglan nga sa simbahan gid kita mangamuyo.”

Nagginhawa sang madalum si Don Beato, “Padre, ang buot ko pa gid tani silingon nga kon mahimo, ang bilog nga kongregasyon ang mangamuyo… sa maabot nga Domingo. Imbes nga saulugon ang fiesta ni San Juan, ngaa indi kita maghimo sang espesyal nga adlaw sang pagpangamuyo para lang mag-ulan?”

Daw naalimpungatan si Padre Olan. Nadugayan bag-o sia nakahambal. Sang nagkawas ang iya tingog, duha ka pamangkot ang naporma.

“Ang buot mo silingon, pinasahi nga adlaw para lang magpangamuyo nga mag-ulan? Ital-us sa selebrasyon sang kapiyestahan ni San Juan?”

Nagtango-tango ang don.

Naglungo-lungo ang pari. “Don Beato, indi ko mahimo ina. May ginasunod kita nga kalendaryo sang mga misa kag kapiyestahan sang mga santo.”

“Nagapamatok ka? Nagapamalibad? Ngaa indi mahimo?”

“Don Beato, sarang naton madugang nga petisyon sa Mga Pangamuyo sang Tumuluo ang pagpangayo sang ulan. Indi man gid siguro kinahanglan nga bag-uhon naton ang bug-os nga liturhiya para lang mangayo sang ulan.”

“Kag ngaa indi?” wala sang pagpaubos ang tingog sang don. “Anhon pa naton ang misa kag lituhiya kon magutman kita? Ginasiling ko sa imo, Padre, daku nga gutom ang matabo kon indi pa mag-abot ang ulan sa masunod nga mga inadlaw.”

Masingkal ang dugo ni Don Beato Yngala sang ginbayaan niya ang pari sa payag-payag sa tunga sang hardin. Wala sia naanad nga ginabalibaran.

Nagpalanginit man ang guya ni Padre Olan Javellana, apang nahangpan niya ang pagsinuplado sang don nga nagapanag-iya sang malapad nga kaumhan nga, tunga-tunga na sang Hunyo, wala pa natamnan.

***

Ginsundan si Don Beato sang Knights of Columbus nga ginpangunahan nanday Grand Knight Eugenio kag Chancellor Benjamin. Miyerkules sang gab-i sila nagpakigkita kay Padre Olan. Upod nanday Knight Enying kag Chancellor Ben sanday Sir Knight Caloy, Knight Paeng, kag Knight Kiko.

Daku ang panagupnop ni Padre Olan nga nasulsulan ni Don Beato ang mga katapu sang K of C. Tatlo sa lima, mga mangunguma man, kag si Chancellor Ben amo ang ginadalawatan ni Don Beato sang mga patambok sa humay.

Si Grand Knight Enying amo ang ginakabig nga “citrus king” sang Buenavista bangud sia ang nagapanag-iya sang pinakamalapad nga talamnan sang mga suha kag lemoncito. Sia ang una nga naghambal sang nakapungko na sila tanan sa opisina ni Padre Olan.

“Tutal kami man ang magasponsor sang misa sa Domingo, Padre, wala problema sa amon nga himuon naton nga pinasahi nga kahiwatan ang misa sa fiesta ni San Juan. Naghilisugot man ang tanan para sa espesyal nga adlaw sa pagpangamuyo agud mag-ulan.” Wala sang pagbala-bala ang tingog sang grand knight, daw sa piho gid.

“Maparekurida kami ni Knight Kiko sa Biyernes kag Sabado agud mapahibalo ang mga tumuluo gikan sa mga kabaryuhanan,” tugda ni Knight Caloy. “Pat-ud ko nga madamu ang luyag magtambong sa pagpangamuyo tungod indi na gid mabatas ining malawig nga tig-ilinit. Daw nagakalong na ang utok sang mga tawo sa pwerte nga kainit. Sa subong, ang tanan nagahandum sang bisan talithi na lang sang ulan.”

Indi mapahamtang si Padre Olan sa kapagsik kag entusyasmo sang mga Knights of Columbus. Nagkadto sila sa iya nga human na ang huna-huna. Wala sila nagkari para maglisenya o para mangayo sang iya opinyon, nagkari sila sa pagdikta sang ila luyag.

“Indi kamo magpadasu-daso. Hulata ninyo nga makapamat-ud ako. Kinahanglan ko pa ikonsulta sa arsobispo ang luyag ninyo. Indi ko basta-basta mabag-o ang kalendaryo sang mga misa kag kapiyestahan sang mga santo,” paalinton sang pari.

“Apang, Padre,” siling ni Knight Paeng, “kinahanglan naton nga ig-ampo ang pagbundak sang ulan sa pinakamadali nga tion. Kinahanglan mangamuyo kita sang lubos.”

“Ang tanan nagapangamuyo na sa ila tagipusoon, indi bala?” palusot ni Padre Olan.

“Apang lain gid iya kon ang bilog nga kongregasyon ang magpangamuyo sa sulod sang simbahan, Padre,” sabat ni Grand Knight Enying.

‘Bilog nga kongregasyon,’ ‘sa sulod sang simbahan,’ ‘espesyal nga adlaw sang pagpangamuyo’—mga tinaga yadto ni Don Beato. Daw ginpabakod sang K of C ang panagupnop ni Padre Olan nga ginsugo lang sila sang don. Nagbatyag sia sang tinago nga kaakig. Indi lang nga ginakontrol sang don ang isa ka organisasyon sang simbahan, daw ginapulihan pa nila sia. Namat-ud ang pari nga tindugan ang iya posisyon. Indi sia isa ka suluguon nga magabaton sang mando gikan sa kon kay sin-o nga don. Indi sia isa ka weyter nga nagabaton sang order!

Nagsulit-sulit ang ginhambalan nila. Wala sang mapapiyerde, wala sang mapalutos. Tanan may punto, tanan may rason. Gab-i na apang mapaang man gihapon ang hangin. Daw nagkorta sang mga utok nila, nagsuyop sang tanan nila nga pasensya. Luyag sang mga katapu sang Knights of Columbus sang isa ka espesyal nga adlaw para lang sa pagpangamuyo nga mag-ulan. Madamu lang sang balibad si Padre Olan. Tungod kuno indi niya luyag nga supakon ang kalendaryo sang simbahan, kag— ayhan, matuod gid man—wala sia nakapat-ud kon sarang gid man bala niya mabag-o ang liturhiya para paayunan ang mga tumuluo nga subong nagadangop kag nagapakitluoy sa iya.

Ang pari ang may ulihi nga mga tinaga. Siling niya, dapat mahiliusa ang tingog sang mga tumuluo sa pagdayaw sa Dios kag sa pagpangayo sang mga labing importante nga mga butang kasubong sang paghidaet sa bilog nga kalibutan kag pagliso sang mga tagipusoon sang bug-os nga katawhan padulong kay Ginoong Hesu-Kristo. Dugang pa niya, nagasimba kag nagapangamuyo kita agud maghatag sang pagdayaw sa Dios, indi agud magdikta sang aton mga ginapangayo. Indi kuno weyter ang Dios nga nagabaton sang order.

Naglungu-lungo lang ang mga katapu sang Knights of Columbus.

***

Martes pa lang, nagsugod na sulat si Padre Olan sang iya inug-sermon para sa Kapiyestahan ni San Juan Bautista. Apang daw nahubsan man sia sang maayo nga mga ideya. Daw indi mag-ilig ang mga tinaga. Paano sia makasermon nahanungod sa pagbunyag kag pagbautiso kay Ginoong Hesus sa Suba sang Jordan kon ang suba mismo sang Baryo Navalas sa Buenavista nahubsan sang tubi? Paano sia makatudlo nahanungod sa tubi nga nagalimpyo kag nagahugas sang mga sala kon haluson na makapaligo ang mga tawo agud lang makakinot sang tubi?

Apang labing importante nga kahiwatan ang fiesta ni San Juan indi lang para sa kaingod nga banwa sang Jordan kundi para sa bilog nga isla-probinsiya sang Guimaras. Si San Juan Bautista ang santo patron sang bilog nga isla! Sarang bala mapaiway ang fiesta sang santo patron? Indi bala mas makatarungan nga padunggan ang santo nga sarang makapanabang kag makabulig sa mga tumuluo sa pagpangayo sang ulan sa Mahal nga Makaako?

***

Ginsundan ang K of C sang hubon sang mga kababainhan.

Sang Huwebes, bag-o sia nagpa-Iloilo agud sugilanunon ang arsobispo sang Jaro, ginkibon si Padre Olan sang Catholic Women’s League sa pagpamuno ni Ginang Alicia Sanz. Pagkatapos sang misa sa kaagahon, ginpalapitan sia ni Inday Alice kag sang mga katapu sang CWL, Legion of Mary, kag Apostolado sang Pangamuyo.

Wala na sang paliku-liko nga sugilanon nga ginpadangat sang mga kababainhan kay Padre Olan ang ila pagsunggod sa pagpamatok sang pari sa paghiwat sang Pinasahi nga Adlaw sang Pagpangamuyo para sa Ulan.

“Wala ako nagapamatok, Inday Alice,” ulu-ulo sang pari sa lider sang mga babaye samtang ginatulok man ang mga kaupod ni Ginang Sanz. Tanan nagahulat sang iya paathag.

Sa pagkamatuod, mabug-at sa balatyagon sang pari ang magpamalibad sa kababainhan sang simbahan tungod sila ang matuod nga salaligan sa mga pagpatikang sang parokya. Halin sa liturhiya, tubtub sa mga apostolado. Halin sa pagpangulekta sang mga amot kag donasyon, tubtub sa paghanas sang mga cantor kag manugbasa sa misa. Kon may luyag ipabantala ang pari sa mga tumuluo sa bilog nga banwa, madasig pa sa radyo ang pagwaragwag sang mga kababainhan sang simbahan. Sila ang Radyo Puwak nga nagadala sang ebanghelyo sang kaluwasan kag nagapanguna sang mga Bible-study groups.

Masaligan ang Catholic Women’s League, ang Legion of Mary, kag ang Apostolado sang Pangamuyo sa tanan nga tion. Madali sila mapalapitan ni Padre Olan sa ano man nga mga pagkinahanglanon. Kon wala sang pondo ang simbahan, ang mga babaye ang nagahimo sang paagi agud matigayon ang mga proyekto kag hilikuton. Sila ang nagapamuad sang lima ka tinapay kag duha ka isda para makakaon ang tanan. Paano niya masaklaw ang mga balatyagon sang mga tumuluo nga ini?

“Apang wala ka man nagapasugot,” may pagsunggod nga sabat ni Inday Alice nga asawa ni Knight Rafael Sanz. “Nagapamalibad ka gid kuno siling ni Paeng.”

Gindapit sang pari ang mga babaye sa payag-payag sa likod sang kumbento. Nagpahimus sia sang pamahaw kay Nang Paquita. Ginpapungko n’ya ang mga babaye.

Upod sa mainit nga kape kag tsokolate, gindal-an man sila ni Nang Paquit sang ibus kag kinihad nga paho nga naghalin pa sa banwa sang Jordan. Matam-is ang tanan nga paho sang Guimaras apang mas mananam gid kuno suno kay Padre Olan ang halin sa Jordan, kon diin nahamtang ang mayor nga opisina kag talamnan sang National Mango Research and Development Center.

Sang napahamtang na ang tanan, naghambal ang pari.

“Inday Alice, mga manang, kag mga nanay,” may kalulo nga pagsugod niya, “nahangpan ko gid kamo tanan. Apang kuntani tinguhaon n’yo man kag intiendihon ang akon kahimtangan. Luyag ko gid kamo buligan apang mabudlay ang akon sitwasyon. Pari ako, indi babaylan. Indi ako isa ka busali-an nga sarang makamando nga magtupa ang ulan.”

“Padre, indi subong sina ang buot namon silingon,” paathag ni Inday Alice.

“Indi?” pamangkot sang pari. Wala sa buot niya ang pagyaguta, apang nagkawas sa baba niya ang tinaga nga may tono sang pag-uligyat.

Wala nagtilinimuk-timok ang mga babaye.

“Ano gali ang luyag ninyo? Indi bala gusto ninyo sang espesyal nga adlaw para sa pagpangamuyo agud mag-ulan? Luyag ninyo nga maghimo ako sang milagro! Luyag ninyo sang sirkus—tipunon ninyo ang mga tawo sa sulod sang simbahan agud magtan-aw sa akon gahum kag madyik. Apang indi ako salamangkero! Luyag ninyo nga mangamuyo ako sa simbahan, magmuwestra sang ritwal. Dayon, mahulat kamo sang ulan. Apang ginpanghuna-huna bala ninyo kon ano ang madason nga matabu kon hiwaton naton ang luyag ninyo kag indi gihapon magtupa ang ulan?”

Wala nakatingog ang mga babaye.

Ang pari ang nagtapos sang sugilanon. “Indi kuntani naton paglubagon ang butkon sang Dios agud masunod ang aton mga luyag. Indi weyter ang Dios nga tagaan lang naton sang aton order.”

Nagtulukay lang ang mga babaye. Wala sang may naghambal.

Nag-igham si Padre Olan bag-o nagpadayon, “Apang indi kamo magkabalaka. Agud ipakita sa inyo nga ginapamatian ko kag ginahatagan sang kabilinggan ang inyo ginadangop sa akon, mapa-Iloilo ako subong nga adlaw kag makighambal sa arsobispo. Mangayo ako sang laygay bahin sa butang nga ini.”

Nakita sang pari nga nagtango-tango sang ila ulo ang mga babaye. Ayhan, nahangpan nila sia.

Dugang pa sang pari, “Kag palihog lang ako ipaalinton sa tanan nga wala ako nagapamalabag sa paghiwat sang pinasahi nga adlaw para sa pagpangamuyo nga kuntani mag-ulan.”

***

Si Padre Fritz Dayaday, ang sekretaryo sang arsobispo, ang nagsug-alaw kay Padre Olan sa Palasyo sang Arsobispo nga nahamtang sa atubang sang Jaro Plaza. Si Padre Fritz ang naghatag sang hayu nga Olan kay Padre Roland. Halos dungan-dungan sila mga nagtuon sang pilosopiya kag teolohiya sa seminaryo sadto; mas nauna lang nga gin-ordinahan sa pagkapari si Padre Fritz.

Naawat ang nombramiento sang arsobispo sang Huwebes nga ato gani agud maangan-angan, gin-amuma anay ni Padre Dayaday si Padre Olan sa iya naka-aircon nga opisina.

Suod sila nga mag-abyan, daw utod na gani ang pagkabig sa isa kag isa—kabangdanan nga gintuad gilayon ni Padre Olan ang palaligban nga nagahatag sang libog sa iya panghunahuna. Ginsaysay niya ang problema nga ginadangop sa iya sang mga tumuluo kag ang iya panagupnop nga ginapulihan sia sang tanan sa iya parokya.

Matinahuron nga nagpamati si Padre Fritz, apang sang ulihi, wala na sia nakapugong kag nagsiling, “Sa mapati ka kag sa indi, nagapati ako sa milagro. Inang estatwa na lang sang Mahal nga Birhen sa atubang sang katedral, makapanaksi ako sa katanhagaan sina.”

Ginasugid nga milagroso nga nagadaku ang estatwa sang Nuestra Señora de la Candelaria. Gikan kuno sa isa ka tapak sang nasalapuan ini sang mga mangingisda sa suba sang Iloilo sadtong 1587, nagalab-ot na subong sa masobra duha kag tunga ka tapak ang kataason sang estatwa. Kag sumugod sang koronahan ini sang Santo Papa sadtong 1981, makatatlo na kuno ka beses nga ginpadakuan ang iya bulawan nga korona.

Dugang pa, kag ini ginapanindugan ni Padre Fritz nga nakasaksi gid sang natabu, sadtong buot halinon ang estatwa agud ibutang sa balkonahe nga gintukod para gid sa pagbisita ni Santo Papa Juan Pablo Segundo sang 1981, tatlo ka beses kuno nga nagkalabugto ang kadena nga gingamit sa pagpapanaog sang estatwa sang Mahal nga Birhen de la Candelaria. Nangin tuman kabug-at ang estatwa kag indi kuno masarangan hakwaton sang napulo ka tawo.

Kon wala pa nila ginpangabay si anhing Arsobispo Alberto Piamonte nga tambungan ang pagsaylo kag ulu-uluhan ang estatwa, wala natigayon ang paghalin. Suno kay Padre Fritz, sia ang nagpabayo kay Monsignor Piamonte sang full clerical regalia sang obispo, kag bilang “prinsipe sang simbahan,” amo lang kag nagpangabay ang arsobispo sa “Reyna nga estatwa” sang Mahal nga Birhen de la Candelaria nga kuntani palihog kag magpahakwat na pakadto sa iya bag-o nga “trono.” Pagkatapos nga ginhutikan sang arsobispo ang estatwa, nahakwat ini sang tatlo lang ka tawo.

“Nagapati man ako sa milagro,” siling ni Padre Olan.

“Apang natahap ka magtaya sang tanan para sa milagro sang ulan?” wala na naman napunggan ni Padre Fritz ang iya baba nga tuman ka abtik.

Paano niya baison si Padre Fritz? Paano niya ipahanumdum nga sa gahum kag pagbuot sang Dios sarang mabag-o ang dalagan sang kalibutan? Paano niya ipahanumdum nga indi ang gahum sang Dios ang ginapamatud-an diri, kundi kon bala sarang naton malubag ang pagbuot sang Dios paagi sa aton mga pangamuyo?

Ang Dios ni Padre Olan, indi dios sang mga witi-witi nga butang. Nahibal-an na sang Dios nga iya ginapatihan ang mga kinahanglanon naton sa matag-adlaw. Ang Dios ni Padre Olan nagapatawad sang mga kasal-anan sang kalibutan, nagabugay sang paghidaet, nagabayaw sang mga minatay, kag nagadala sang mga kalag sa walay katapusan nga himaya sang langit.

May rason ang Dios ni Padre Olan kon ngaa naga-antus kita sang El Niño kag iban pa nga mga kalalat-an. Lipud ang mga kabangdanan nga ini kay Padre Olan, apang wala sia sa posisyon para tungkaron ang huna-huna kag pagbuot sang Dios. Basta, nagapati kag nagatuo lang sia nga wala nalipat ang Dios sa Iya mga gintuga. Wala nagakatulog ang Dios nga sarang naton mapukaw sang aton mga pangamuyo.

***

Sang handa na ang arsobispo para sa iya, gindul-ong ni Padre Fritz si Padre Olan sa talatapan ni Arsobispo Angel Lagdameo.

Daw bata nga nagpanumbungon kay Monsignor Angel si Padre Roland Javellana. Tuman ka bug-at sang krus nga iya ginapas-an. Gumon ang iya huna-huna, kag nagasinamu-samo ang iya mga balatyagon. Nagatuo sia sa Dios, apang wala sia nagapati nga kinahanglan pa ipahanumdum sa Dios paagi sa mga pangamuyo nga kinahanglan sang mga tawo ang ulan. Handa man sia nga mag-upod sa mga tawo sa pagpangamuyo apang indi n’ya luyag nga diktahan sang mga tumuluo ang pagpadalagan sang simbahan. Ilabi na kon ang mga tumuluo nasulsulan lang sang mga poderoso nga mga negosyante kasubong ni Don Beato Yngala.

Ginpabay-an lang sia sang arsobispo nga makapautwas sang iya mga hibubun-ot. Dayon, sang nahimud-us na ni Padre Olan ang iya kaugalingon, ginpamangkot sia sang malulo nga monsenyor, “Ano ang ginakahadlukan mo, Padre Olan? Nahadluk ka bala nga tilawan ang imo pagtuo?”

“Apang, Monsenyor,” daw bata ang tingog nga nagkawas sa baba ni Padre Olan gani pilit niya nga ginpabaskog ang iya tingog, “paano kon indi mag-ulan? Paano kon hiwaton ko ang tanan nga luyag sang mga tawo kag indi gihapon mag-ulan?”

“Magpati ka, Padre Olan. Magtuo ka kasubong sang ahaw nga bata. Nagapati ako nga kon pangayuon naton, ihatag sang Mahal nga Makaako ang ulan.”

“Apang paano kon mapaslawan ako?”

“Indi ikaw ang mapaslawan. Ang Dios! Ang Dios ang mapaslawan kon bug-os ang imo pagtuo nga ihatag Niya ang ginapangamuyo sang Iya mga tumuluo, kag indi matuman ini.”

“Monsenyor!”

Nakibot gid si Padre Olan sa iya nabatian gikan sa arsobispo, apang nagtango lang si Monsignor Lagdameo, ang salaligan ni Kristo kag prinsipe sang Simbahan Katoliko sa Jaro. Subong man, nabatyagan ni Padre Olan ang katampad, ang simple kag madalum sang pagtuo sang arsobispo sa Maluluy-on nga Dios.

Nagyuhum si Arsobispo Angel Lagdameo, “Buligan ko ikaw sa pagpangamuyo.”

Haluson makahambal si Padre Olan, “Ang buot mo silingon, Monsenyor, sarang ko mapaiway ang liturhiya sa kapiyestahan ni San Juan kag tal-usan ini sang tuhay nga liturhiya?”

Nagyuhum liwat ang arsobispo. Dayon namangkot, “Para kay sin-o ang liturhiya, Padre? Nalipatan mo na bala ang imo Griyego?”

Wala nalipat si Padre Olan. Nagtuon sia sang Latin kag Griyego sa seminaryo. Ang Griyego nga tinaga nga ‘leitourgia’ nagikan sa mga tinaga nga ‘leitos,’ nga halin sa ‘leos’ o ‘laos,’ nga ang buot silingon ‘mga tawo;’ kag ‘ergo,’ nga ang buot silingon naman, ‘hilikuton.’ Hilikuton sang mga tawo. Kag tungod isa sia ka pari, nagatumod man ini sa hilikuton niya para sa mga tawo.

Nagtindog si Arsobispo Lagdameo kag nagpalapit kay Padre Olan. “Buksi ang imo tagipusoon sa pagbuot sang Makaako, Padre Olan, para mahimo mo ang nagakaigo nga mga buluhaton agud mahatagan sang kadayawan ang Dios.” Gintapik sang arsobispo ang abaga sang pari, “Sa nasiling ko na, buligan ko ikaw sa pagpangamuyo.”

Nagpasalamat si Padre Olan. Nakabatyag sia sang kamag-an sa iya tagipusoon. Sadto gid nga mga tinion, nahangpan niya kon ngaa ‘Angel’ ang ngalan sang iya arsobispo. Sadto gid nga mga tinion, nahangpan niya nga ang Dios padayon nga nagapakighambal sa katawhan paagi sa mga profeta kag mga manugbantay sang panong.

Nakahalok lang si Padre Olan sa singsing sang arsobispo kag nagsulod si Padre Dayaday agud ipahanumdum sa monsenyor ang natalana nga interbyu sini sa Bombo Radyo nahanungod sa ginapanugyan nga mga laye sa kongreso kaangot sa Reproductive Health.

***

Suno sa ginpanaad nanday Knight Kiko kag Knight Caloy, nagparekurida ang Knights of Columbus sang Biyernes kag Sabado. Nangin masako man ang Legion of Mary sa pagpamuni kag pagpatahum sang simbahan. Ang Catholic Women’s League, nagpanglibot sang mga amot kag donasyon para sa diutay nga salu-salo pagkatapos sang liturhiya kag mga pangamuyo.

Ginhambalan sila ni Padre Olan nga indi paghimuon nga sirkus ang liturhiya, nga pat-uron nga wala sang may magalibud sang mani kag baye-baye, o Tru-Orange kag singkamas bisan sa gwa sang simbahan.

Nagkadlaw lang ang mga babaye. Nalipay gid sila nga nagpamat-ud ang ila kura paruko nga maghiwat sang pinasahi nga adlaw sa pagpangamuyo nga mag-ulan. Bisan si Nang Paquit, nagpakita man sang kapagsik sa iya pag-alagad sa pari matapos nga nagbag-o ang pamat-ud sini.

Sang ginpamangkot sia ni Padre Olan, gin-ako ni Nang Paquita nga luyag gid niya ang ideya sang espesyal nga adlaw sang pagpangamuyo nga mag-ulan. Kon ngaa wala niya ini ginpabutyag sa pari, ina tungod kusinera man lang kuno sia. Natandog gid si Padre Olan gani ginkup-an niya si Nang Paquit nga naglumaw-lumaw man ang mga mata.

Bilog nga Biyernes, nagsulat sang iya sermon kag nagpain sang mga balaan nga balasahon si Padre Olan. Nagdihon sia sang mga bag-o nga pangamuyo.

Aga pa sang Sabado, ginbuligan sia sang mga katapu sang Apostolado sang Pangamuyo sa pagpili sang mga ambahanon para sa pinasahi nga liturhiya. Ginhanas man niya ang Youth Ministry nga nakatoka nga magpanguna kag magpamuno sang mga kalantahon bilang choir.

Nakibot na lang sia sang naggwa sia sa simbahan tungod madamu nga mga tawo ang naga-inabot gikan sa kon diin-diin. Halin kuno ang iban sa ila sa nanuhay-tuhay nga mga kabanwahanan sang isla kag luyag gid lang magpasakop sa Pinasahi nga Adlaw sang Pagpangamuyo para sa Pag-ulan.

Bisperas sang patronal fiesta sa kaingod nga banwa sang Jordan apang madamu nga mga taga-Jordan ang nagkari sa iya simbahan sa Baryo Navalas. Nagbugsok sila sang mga tolda, nagpinulungko sa hilamon kag nagtilinipon sa parke sa kilid sang simbahan.

Ginpatawag ni Padre Olan sanday Grand Knight Enying kag Inday Alice sang CWL. Ginpangayuan sang paathag.

“Padre,” hambal ni Inday Alice, “wala kita sang mahimo kon gusto nila magpangamuyo upod sa aton.”

“Labing maayo gani nga mas madamu ang magapangamuyo, Padre, indi bala? Mas mabaskog ang mga pangamuyo,” siling ni Knight Enying. “The more, the merrier,” dugang pa niya sa Iningles.

“Indi kita tanan makaigo sa simbahan,” sabat sang pari.

Apang ginpasalig sia ni Knight Enying nga wala sang problema. Nagboluntaryo kuno si Don Beato Yngala nga magdugang sang duha ka trompa agud mabatian sang mga tumuluo nga indi makaigo sa sulod, ang mga pangamuyo kag pag-ampo bisan sa gwa sang simbahan.

Daw fiesta sa palibot sang simbahan sang gab-i nga ato. Magin-ut gihapon kag mapaang ang panahon. Wala sang bisan isa ka huyop sang hangin sa nagadunglay kag luos nga mga dahon sang kahoy. Apang may pinasahi nga sahi sang kasadya ang mga tawo. Nagakinalipay sila. Kasubong bala nga mabuhian sila sang paglaum. Haluson nakatulog si Padre Olan sang gab-i nga ato.

***

“Bilang imo mga anak, Amay, nagadangop kami sa imo,” mitlang-amba ni Padre Olan Javellana sa tunga sang altar nga napun-an sang mga bulak sang bonggabilya.

Nagsabat ang mga tumuluo, “Hatagi kami sang ulan, O Ginoo!”

Malawig ang pagpangamuyo nga nagasabtanay paagi sa pagmitlang-amba. Solemne ang pag-amba ni Padre Olan, kag may pagtahod ang sabat sang mga tumuluo.

Madamu ang naghalad sang mga pangamuyo, kag malawig ang prusisyon sa ofertoryo. Tanan nga sahi sang dulot gindala sang mga tawo sa altar: paho, singkamas, sandiya, bayabas, atis, kamonsil, manok, mani, isda, bugas, itlog, binulid nga saging.

Takus nga nangamuyo ang tanan. Mabatyagan, halos makaptan, ang pagtuo nga nagaluntad sa bug-os nga simbahan. Mapagsik nga nagkanta ang nga tumuluo upod sa mga pamatan-on sang choir. Kag bisan si Don Beato nga indi relihiyoso, nag-upod sa pag-amba kag sa pagbantala sang pagtuo.

Sang natapos na ang liturhiya, daw nakibulan ang kamut ni Padre Olan sa kadamu sang nagpangamusta kag nagbisa sa iya. Halos indi sia pagbuy-an sang mga lideres sang parokya. Ginbutong sia una sang hugpong sang CWL, dayon sang Knights of Columbus, dayon sang Apostolado sang Pangamuyo.

Bag-o sia napalapitan sang mga pamatan-on sang choir, ginbanggaan gid sia ni Don Beato Yngala nga nag-agda sa iya sa pagpanihapon sa mansyon sang don. Nagpamalibad si Padre Olan para sa gab-i nga ato, apang nagpasaan naman nga magaduaw sa don sa madason nga Miyerkules. Gintapik sia sang don sa abaga kag ginhutikan, “Salamat.”

Bag-o sia nagsulod sa kumbento, gintulok ni Padre Olan ang mga tawo nga ayhan nalipat na nga fiesta gali ni San Juan Bautista sang Domingo nga ato. Malipayon sila, kag daw labing Kristiyano sang sa kinaandan. May mga lamesa sang pagkaon nga ginhanda ang CWL kag K of C, kag ang tanan nagpakig-ambit sa kon ano ang may ara sila. Naglumaw-lumaw gid ang mga mata ni Padre Olan sang iya nakita nga ginbaton ni Don Beato ang tinanok nga saging nga gintanyag sang isa ka marismo nga tigulang. Ano nga milagro ang gindulot sang pinasahi nga adlaw sang pagpangamuyo agud mag-ulan sa tagipusoon sang mga tawo?

Gintangla ni Padre Olan ang langit. Wala gid sang bisan isa ka manipis nga panganod. Wala gid sang patimaan nga magatupa ang ginpangayo nga ulan. Wala na niya napunggan ang pagtulo ang iya luha.

***

Sa tuman nga ka kapoy, natulugan si Padre Olan nga wala nakapanyaga. Daw naubusan sia sang kusog kag ikasarang sa ginhiwat nga liturhiya. Tuman kadamu sang nagsimba kag nagpasakop sa liturhiya. Daw ginhigop nila ang iya kusog.

Pagsulod niya sa kumbento, nagpungko lang sia sa pagpahunay-hunay, dayon naghandukan na sia.

Manug-alas tres na sang hapon sang ginpukaw ni Nang Paquit ang pari. Puno sang kakunyag nga gin-uyog ni Nang Paquit ang butkon sang pari, “Padre! Padre, bugtaw! Padre!”

Namurag-muragan si Padre Olan.

“Padre, tuluka ang kalangitan! Tan-awa sa bintana!” nagapalangudog si Nang Paquita. Nagatulo ang iya mga luha sa kakunyag. “Milagro, Padre! Milagro!”

Sa gwa sang bintana, daw indi mapatihan ni Padre Olan Javellana ang iya nasaksihan. Sa langit, madasig nga nagporma ang mga panganod. Kon diin sila naghalin, wala sang nakahibalo. Paano hangpon ang nagakatabu?

Tuman kadasig sang tanan. Nagdalagku ang mga panganod. Nagdamol. Nagpalanggit-om. Sa isa ka pisok, ang nagahining-hining nga kaputi sang mga panganod nabuslan sang malandungon nga duag abu-abuhon. Gal-um. Dalagku nga mga gal-um. Isa lang ang ginapatimaan. Nagahinang-hinang ang ulan nga madali na lang magbundak. Nagpalanggit-om ang mga panganod sa kalangitan! Nagabantala sang pag-abot sang ulan!

Nagpundo ang mga tawo sa mga dalanon. Nag-untat sa paglakat. Naggwa sa ila mga kabalayan. Pati ang mga dyip kag trisikol, nagdulog. Ang mga pasahero nagpanaog sa mga salakyan. Ang tanan nagtulok sa langit. Nagahayanghag ang mga baba sa katingala kag kakibot. Isa ka tulugmahon ang talan-awon sa kalangitan.

Nakabatyag si Padre Olan sang huyop sang hangin. Mahinay sa una, apang padayon, tubtub nga nagbaskog. Kag iya nahibal-an, magabundak ang ulan. Magabundak ang ulan!

May balatyagon nga nagbuswak sa kalag kag kasing-kasing ni Padre Olan. Pasalamat? Pagdayaw? Buhi nga pagtuo? Bag-o nga pagkilala sa Dios? Ambot, indi niya mahingalanan. Indi niya mahangpan. Apang tuman ang pag-ilig sang balatyagon nga ato gani wala na niya napunggan ang paghibi. Indi sia bingit, apang nagtulo ang iya mga luha, nag-agay nga daw tuburan.

Nagdalagan ang pari paggwa sa kumbento pakadto sa mga dalanon. Upod sa mga tawo nga nagpangamuyo nga mag-ulan. Madamu ang nagluhod sa ila nahamtangan.

Si Padre Olan, nagtangla sa langit. Nagbayaw sang iya mga butkon sa paghakus sang kalangitan. Naghumlad sang iya mga kamut. Tubtub iya nabatyagan ang pagtupa sa iya mga palad sang una nga mga tinulo sang ulan, kasubong mga lansang sang langitnon nga pagpalangga sang gamhanan nga Dios.

 

© Peter Solis Nery [2013]

Palanca First Prize Short Story in Hiligaynon [2013]

Una nga ginbun-ag ang akon kapid. Gin-utdan sia sang pusod, ginhampak sa buli, gintinluan, ginputos sa lampin, kag gindaho sa akon iloy. Dayon, ang paltera nagsiyagit sa kakibot, “Ay, may paaman!” – kag nagdalhay ako halin sa taguangkan ni Nanay paggua sa kalibutan.

Natawo ako nga bugtot, kulang-kulang sa bug-at, lipid ang ulo, kag kulakig nga daw palito sang posporo. Tungod linubag ang akon dagway, namangkot ang paltera kon buhion pa ako. Wala nagsabat ang akon iloy. Naghibi lang sia kag nagnguyngoy.

Ambot kon ginhangop sang paltera nga “Silence means yes,” apang ginhingagaw n’ya ako. Gin-utdan sang pusod, ginhampak sa buli, gintinluan, ginputos sa lampin, kag gindaho man sa akon iloy.

Sang tatlo na ako ka adlaw, ginsulod ako sa karton sang sapatos kag ginbilin sa hagdanan sang kumbento ni Padre Tino. Nasapwan ako sang kusinera-mayordoma nga si Nay Tiling. Sia ang nagbatiti kag nagsapupo sa akon. Ihatag man kuntani ako ni Padre Tino sa DSWD; apang may lakip nga sulat sa ginbilin nga karton, gani gin-ayop na lang ako sang tigulang nga pari.

Sa belasyon para kay Padre Tino, nagsiling si Nay Tiling nga bisan kuno malaw-ay ako kag bugtot, naghatag man ako sang kalingawan sa mal-am nga pari. Sa huna-huna ko lang, Kasubong sang tutoy ni Father Richard.

Ginpadaku ako ni Nay Tiling. Tubo-tubo kami sang iya kinagot nga si Bimbim. Ambot kon ginpasuso man ako ni Nay Tiling sa iya titi nga daw mga kalubay, apang nahagop ako sa iya nga daw ato bala nga sia ang akon iloy. Sang may pamensaron na ako, ginpamangkot ko sia. Wala sia nagsabat sang tadlong. Siling n’ya, nagdaku kuno ako sa su-am kag tsa.

*

Sang bata pa ako, nabatian ko gid nga gin-akigan ni Nay Tiling si Bimbim sa kusina sang kumbento.

“Hinugay mo gani away inang si Dondon, ha? Grasya ina sia sa aton.”

“Ano nga grasya man? Kalaw-ay sa iya kag bugtot pa! Indi angayan sa iya ang ngalan nga Donato, dapat Boogie… tungod bugtot sia.”

“Bimbim, ang baba mo!”

“Tuod man.”

“Bal-an mo kon ano ang matuod, ha? Kon indi tungod kay Dondon, indi ka makaangkon sang mga hampanganan. Para mo mahangpan, ginatiblian ako sang sobra ni Padre Tino tungod kay Dondon. Kon ginabaklan ka monyeka sang pari, ina bilang pasalamat sa pagpadaku ko kay Dondon. Gani, kabigon mo nga daw utod si Dondon.”

“Indi ‘ko ‘ya. Kalaw-ay sa iya!”

Madamu lang sang kauslitan ang maldita nga si Bimbim sang mga bata pa kami. Sang una, ako ang ginadala ni Nay Tiling sa ila balay. Sang ulihi, ginapaupod na lang niya si Bimbim sa kumbento agud may kahampang man ako. Pagkatapos dagyang, nagabulig kami ni Bimbim sa mga hilikuton sa kusina, kag sa pagpaninlo sang kumbento. Apang kon may disgrasya, ako pirme ang ginapasibangdan n’ya. Kon may mabuka nga baso o pinggan, ako ang may sala; kon mabatok ang tinig-ang, ako ang may sala; kon malimtan punpon ang hinalay, ako gihapon ang may sala.

Bisan ginamaltrato ako, kag ginahimo nga kaladlawan ni Bimbim, indi ko mahimo nga magtanum sang dumot kag kaakig sa iya. Tungod sia lang ang bestfriend ko. Sia lang ang akon kahampang, ang kaedad nga sarang ko mahambal.

*

Sang nagnobyo-nobyo na si Bimbim kay Macmac, ako ang iya tsaperon. Ginapasugtan sila ni Nay Tiling nga magdeyt-deyt basta upod ako. Ako ang paaman, daw liso sang kasuy.

Kon magpabaybay, hambalan ako ni Macmac, “Palayo-layo ka lang anay, Bogs, kay kalaw-ay gid sa imo. Ginaguba mo ang view.”

Sikulon sia ni Bimbim, dayon makadlaw sila. Dayon, pangilayan lang ako ni Bimbim, kag mahangpan ko na.

Kon mangulabo, ginaupod man nila ako agud may magsaka sang lubi.

“Abaw, tan-awa bala ang payatot nga bugtot kon magtaklas sang lubi… daw tuko.” Dayon, maharakhak si Macmac.

Kon kaisa, ginaapinan man ako ni Bimbim. “Mas mapuslan siguro si Dondon sang sa imo?”

“Apang sin-o ang mas gwapo?”

Nahangpan ko man ang amon mga papel sa kabuhi. Kilala ko sanday Quasimodo, Esmeralda, kag ang maambong nga si Captain Phoebus. Nagabasa man ako sang mga libro kag komiks.

Ginpamana ni Bimbim ang gwapo nga si Macmac. Ako, nagpabilin nga nangalagad sa kumbento. Antes nagretiro si Padre Tino, ginpangabay niya nga tagaan ako empleyo sa simbahan bilang dyanitor kag kampanero. Soltero na ako sadto, natan-awan ko na ang “The Hunchback of Notre Dame,” kag nabatian ko man ang “Kampanerang Kuba” ni Vilma Santos. Naanad na ako sa mga sunlog, libak, kag yaguta.

Sang nakasal sila ni Bimbim, nagbuot si Macmac sa akon. Ginpamaninoy pa gani nila ako sa ila subang nga ginhingalanan namon Esmeralda. Apang ‘Bogs’ man gihapon ang tawag n’ya sa akon, short sang ‘bugtot.’

*

Bag-o nagtaliwan si Padre Tino, gintuad kag ginsaysay n’ya ang pagkapulot sa akon. Ginpabasa n’ya ang sulat nga nalakip sa karton, kag ginhatag sa akon ang kulintas nga, suno sa sulat, ginpanag-iyahan sang akon iloy – isa ka Marita de los Reyes.

Wala ko napunggan ang pag-agay sang akon mga luha para kay Padre Tino, ang pinaka-Kristiyano nga tinuga nga nakilala ko. Ang mga ulihi n’ya nga laygay sa akon daw gikan sa Siete Palabras – “Palanggaa sila. Ilabi na gid ang mga nagatamay sa imo.”

Wala ko na ginpangita ang akon matuod-tuod nga iloy. Wala ako nakahibalo kon ang De los Reyes apelyido niya nga kasado, o sa pagkadalaga. Kag daw wala man sia ginapangita sang akon ginhawa.

Dayon, sang nagligad nga tuig, sa pagsugod sang novenario sang Aguinaldo, samtang nagapaninlo ako sang simbahan, ginpalapitan ako sang isa ka babaye, mga kwarentahon ang edad, may hitsura, kag daw may-ikasarang sa kabuhi. Namangkot sia parte kay Padre Tino, kag sang nakita n’ya ang kulintas nga ginasuksok ko, nangusisa man sia nahanungod sa akon.

Siyam ka kaagahon sia nga nagtambong sang simbang-gabi. Sa huna-huna ko, May ginapangayo sia sa Paskwa nga ini.

Pagkatapos sang Misa sang Pagkatawo, ginpangita n’ya ako sa kumbento. Nagpakilala nga sia kuno ang akon iloy. Wala ako nakibot. Wala man ako natublag. Daw bato lang ako; daw gin-igo sang kilat, kag nangin bato.

Gin-agda n’ya ako nga mamaskwa sa siyudad. Nangindi ako. Para ano? Nagpakitluoy sia, halos maluhod sa atubang ko, tubtub wala na ako nakapamalibad.

Ginpasugtan man ako ni Father Richard.

*

Nagsulod kami sa Sarabia Hotel para manyaga, apang wala man kami sang ginkaon didto. Nanghalawhaw ako sa hotel, apang wala gid ako nagpamulalong nga ginakulbaan ukon namanulan.

Nag-order sia sang iced tea. Coke kuntani ang gusto ko, apang ambot kon ngaa ice tea man ang gin-order ko. Sang nag-order sia sang pagkaon, pareho man sang iya ang gin-order ko. Indi man abi ako pamilyar sa menu.

“Donato gali ang ginhingalan sa imo ni Padre Tino. Matahum nga ngalan.”

“Donato de los Reyes.”

Nagpanagitlon si Mrs. De los Reyes. Naglag-ok sang ice tea. Madugay-dugay nga wala sia sang tinimuk-timok. Daw nagahulat nga matunaw ang yelo. Ginpamalhas ang baso.

Daw ginahulat n’ya ako maghambal, gani ginsaysay ko sa iya ang paathag ni Padre Tino sang akon ngalan, “Ginkuha sa Italyano nga Donatello, nga ang buot-silingon, ‘ginhatag.’ Bugay kuno ako sang Makaako.”

Nagyuhum si Mrs. De los Reyes. “Kumusta ka na? Hamtong ka na gid subong.”

“Bente-kwatro sang nagligad nga Setyembre.”

Nagtango sia. Nahibal-an n’ya. Of course, nahibal-an n’ya.

“Pasayluha ako, Don. Dise-otso lang ako sadto, wala sang hinalung-ong sa akon mga ginpanghimo. Siling sang paltera, may depekto ka, sarang ka mapatay sa pila lang ka adlaw. Damu kuno kasamaran ang imo dagway, basi maayo pa nga indi ka na mag-antus. Apang nabuhi ka.”

Nabuhi nga bugtot, lipid ang ulo, putot, kag kulakig gihapon nga daw palito. Bisan anhon ko nga panginaon, wala gid ako nagdaku. Bisan ano nga hilot ni Nay Tiling sang akon ulo, lipid man gihapon. Daw sinumpa ako. Bugtot na, law-ay pa. Daw pinipi nga luy-a!

Nag-abot ang pagkaon. “Beef stroganoff,” siling sang weyter. “Careful, the plate is hot.”

Nagsugod tulo ang mga luha ni Mrs. De los Reyes.

*

“Kon ikaw ang akon iloy, sin-o ang akon amay?”

“Pasaylo, Don. Wala mo na sia nakilala. Naaksidente si Danny, napulo na katuig ang nagligad. Wala sia sang hinalung-ong nahanungod sa imo.”

Ako naman ang nagpanagitlon.

“Antes ako nanganak, nag-away kami ni Papa mo. Naglayas ako, nanago sa tiya ko sa Barotac Nuevo tubtub nakabun-ag. Dayon ginbilin ko ikaw sa simbahan sang San Dionisio tungod… tungod…”

Nagpisngu-pisngo sia, daw ginakataro nga indi makahambal. Daw naluoy man gani ako sa iya.

“Tungod indi ko mabatas ang imo… kahimtangan.”

“Indi mo mabatas ang akon dagway!”

“Siling sang paltera, sarang ka mapatay.”

“Apang nabuhi ako.”

“Siling n’ya, kon mabuhi ka, magaantus ka lang.”

“Indi sia ang Dios. Indi man ikaw.”

“Pasayluha ako, Don. Apang nahibaluan ko nga magaantus ka lang sa luyo sang imo amay. Kilala ko si Danny. Madayaw sia nga sahi sang tawo. Indi n’ya mabaton nga may depekto ka.”

“Amay ko sia.”

Naghibi pa gid si Mrs. De los Reyes. Nagpaindis-indis agay ang iya mga luha.

Nadulaan ako sang gana. Wala sang nagtandog sang pagkaon.

“May kapid ka, Don.”

Didto ako nakibot. Abi ko anay, ang naigo sang kilat, indi na maigo liwat. Siling nila, “lightning never strikes the same place twice.” Indi matuod.

“Kilala mo si Jed Belvis? Ang bokalista sang Tunog Amakan?”

“Huo, e. Indi bala sia ang nagdaug sa ‘Star in a Million’ nga kontest sa TV?”

“Sia ang kapid mo. Apelyido ko ang ginagamit n’ya nga stage name. John Edward Belvis de los Reyes ang bug-os n’ya nga ngalan.”

Daw liwat ako nga ginkilatan. Ang maambong, talented, kag kilala nga si Jed Belvis… kapid ko?

*

“Una sia nga ginbun-ag. Dayon,ikaw. ‘Paaman,’ siling sang paltera. Kon napat-ud ko lang nga batunon ka ni Danny, wala ko ikaw ginbilin sa kumbento. Apang kilala ko ang batasan ni Danny, mas pasulabihon n’ya ang mapagrus mo nga kapid. Nabal-an ko gid nga sika-sikaon ka lang n’ya. Magaantus ka lang.”

“Ngaa?” Luyag ko ipamangkot kon ngaa ginbalikan niya ako. Ngaa subong. Ngaa subong lang.

“Sa nasiling ko na, wala sa hinalung-ong ko ang mga ginpanghimo ko sadto. Wala ako nakahangop sang akon mga opsiyon. Ano ang sarang ko mapilian? Ginhimo ko lang ang sa pamatyag ko labing maayo. Ginbilin ko ikaw sa simbahan. Bantog ang kaayo ni Padre Tino. Nahibaluan ko nga indi ka niya pagpabay-an. Sa imo kahimtangan, siling ko, mas maayo ang maabtan mo sa luyo sang pari sang sa DSWD.”

“Ngaa nagbalik ka? Ngaa subong lang?”

“May pangayuon kuntani ako sa imo, Don.”

“Magluwas sa kapatawaran?”

“Mahangpan ko man kon magpamalibad ka. Apang indi ini para sa akon. Para ini sa imo kapid.” Ginpahiran ni Mrs. De los Reyes ang iya mga luha. “Kinahanglan ni Jed sang kidney transplant. Ginadialysis na lang subong si Jed. Wala na si Danny. Indi ako tissue match; sa dugo pa lang, Type AB ako, Type A si Jed. Nagapasimpalad lang ako. Siling ko…”

“Type A ang dugo ko. Kag basi matuod ako ang iya tissue match.” May nahibaluan man ako nahanungod sa kidney tranplants, may mga nabatian. Indi tungod bugtot, wala na ako sang nabal-an. Gintudluan ako ni Padre Tino, ginpaathagan sang mga balita sa peryodiko kag telebisyon, ginkabig nga may kaalam kag ihibalo. Siling ni Padre Tino, daw espongha kuno ang akon utok. Bilib man sia sa akon.

Nagtango si Mrs. De los Reyes. Nagtulo liwat ang iya mga luha. Daw tun-og nga nagdalhay sa baso sang ice tea.

Naghipus lang ako.

Sang ulihi, ginhatagan n’ya ako sang calling card. “Tawgi ako kon magbaylo ang pensar mo.”

Gin-inom namon ang ice tea. Ginpaputos n’ya ang beef stroganoff. Nagpamilit sia nga dal-on ko ang pinutos. Ginkup-an n’ya ako, kag nagpaalam. Nasaw-ahan ako sa iya paghakus.

Pagkagua sa hotel, ginhatag ko sa mga bata nga nagapakalimos ang pinutos nga beef stroganoff.

*

Gintuad ko ang tanan kay Father Richard.

Treyntahon lang si Father Richard, apang lagting sia nga pari, gani sia ang gintal-us nga kura-paruko sang nagretiro si Padre Tino.

“Makatilingala ang mga pamaagi sang Dios. Ikaw, ang bato nga gin-etsa-pwera sang mga manugtukod, ikaw subong ang sadsaran sang kaluwasan. Ikaw – ang paaman, ikaw subong ang sugpon nga kabuhi sang imo kapid. Ginhingalanan ka nga Donato, nagakahulugan ‘ginhatag sang Dios,’ apang ikaw subong ang ginatawag nga maghatag.”

Siling naman iya ni Macmac, “Bogs, indi ka magpasugot. Ara na kay Jed ang tanan. Ngaa subong ikaw ang kinahanglan nga magsakripisyo?”

Tugda naman ni Bimbim, “Gin-ubos ni Jed ang lugar kag pagkaon sa taguangkan sang imo iloy gani nangin lipid ang ulo mo, bugtot ka, kag kulakig. Sia ang gwapo, nami tingog, kag manggaranon. Sia ang nagpaayaw sa pagtamod kag pagpalangga sang imo mga ginikanan.”

Dugang pa ni Macmac, “Bogs, indi pag-ihatag ang imo bato-bato. Itigana ina. Kay kon may tagaan ka gid man, ayhan sa ihada mo na lang sa pila ka adlaw. Damu ka na bala utang nga regalo sa iya. Wala mo naman sia ginpaskwahan sang nagligad.”

Sang nakapamat-ud na ako, gintawgan ko si Mrs. De los Reyes. Gintestingan ako, madamu nga mga eksamen kag iskrining: sa dugo, ihi, tissue matching, x-ray, ultrasound, stress test, CT scan, kag kon anu-ano pa. Napasaran ko tanan. Siling sang duktor, ako ang perfect tissue match. Ako ang perfect donor para kay Jed.

*

Gin-estorya ako liwat ni Mrs. De los Reyes.

“May dapat ka mahibaluan. Nasamad ang bato-bato ni Jed tungod nag-inom sia sang Racumin nga hilo para sa mga ilaga. Kag sang daw kulang pa, nagtomar pa gid sia sang madamu nga Tylenol kag aspirin.”

Naghandum sia nga magpakamatay?

“Akig si Jed sa akon. Papa’s boy sia. Sang nagtaliwan si Danny, ako ang iya ginbasol. Pirme na lang kami nagabangigay. Nagbarkada sia. Nagbanda-banda. Nagbisyo. Nagdrugs. Masami nga ginasukma sa akon ni Jed, indi ko sia kuno palangga. Wala gid sia kuno nakabatyag sang pagpalangga gikan sa akon.”

“Apang sia ang ginpili mo. Ang ginpasulabi.”

“Nagkanervous breakdown ako pagkatapos nga ginhatag ko ikaw sa simbahan.”

Sa huna-huna ko, Ginbilin mo ako, wala ginhatag!

“Siling nila, post-partum depression. Apang wala lang sila nakahibalo sang sulod sang akon konsensya. Halos ko tandugon si Jed. Indi ko sia makungkong. Halos indi ko sia pagtan-awon. Ikaw ang ginapanumdum ko kon makita ko sia. Nagalain dayon ang buot ko. Kabug-at. Kapiut. Nagakahidlaw ako sa imo.”

Sa huna-huna ko, Ti, ngaa wala mo ako ginbalikan?

“Wala na ako nakabalik sa San Dionisio. Nahadlok ako. Paano kon wala ka nabuhi? Kag kon nabuhi ka gid man, ano ang himuon ko? Ano ang hambalon ni Danny? Basi maguba ang diutay namon nga pamilya. Sang nagtaliwan na si Danny, tin-edyer na si Jed. Nagkahangawa naman ako nga indi ka niya mabaton. Apang subong, kinahanglan ka ni Jed. Indi ko luyag nga pati sia madula man sa akon. Nadula na sa akon si Danny. Nadula ka na sa akon sang ginbilin ko ikaw kay Padre Tino.”

“Luyag ko makita si Jed.”

*

Si Jed Belvis ang gina-amba sang mga pederast nga mamalaybay kon ginasaulog nila sa mga tinaga ang mapagrus nga mga butkon, malaba nga mga batiis, mabukod nga abaga, makitid nga hawak, mala-porselana nga panit. Anghel ang kaanggid sang nawong ni Jed. Mataas ang iya ilong, nagabawod sa kalaba ang mga amimilok, mahulutyugon ang mga mata, matibsol ang makakilinam-kinam nga mga bibig, mapino ang supat, wala punggod, wala bukol-bukol.

Indi sia lipid, o bangian ang guya, o kurapa kasubong ko. Indi sia bugtot, ikig-ikig, o daw tiki nga masami ginasunlog sa akon. Daw mahangpan ko kon ngaa sia ang ginpili ni Mrs. De los Reyes sang sa akon.

“Ikaw ang madonate sang kidney para sa akon?” May namutikan ako nga pagpangyaguta sa tono ni Jed. “Pila ang ginbayad sa imo ni Mama?”

“Kabubut-on ko nga ihatag para sa imo ang isa ko ka bato-bato.”

“Ngaa? Ano na naman nga drama ina? May kwarta kami.”

Maldito si Jed. Luyag ko na gid ituad sa iya nga ako ang iya kapid apang ginpunggan ako sang pakitluoy ni Mrs. De los Reyes. Basi kuno maghurumentado si Jed kon mabal-an n’ya nga may kapid sia.

“Ano ang baylo sang imo kidney? Luyag mo magsakay sa popularidad ko? Luyag mo makilala? Mangin sikat? Ang bugtot nga naghatag sang iya kidney kay Jed Belvis! Amo ina ang gusto mo?”

“Jed, ngaa akig ka sa kalibutan?”

“Ako, akig? Hoy! Panumduma kon sin-o ang kahambal mo, ha? Indi lang ikaw ang may kidney sa kalibutan!”

Luyag ko na gid iburuka sa iya, Apang ako ang imo perfect match! Ako ang perfect donor. Tungod ako ang imo kapid. Ang lawas kag dugo nga igaula sa kapatawaran sang mga sala. Mga sala sang aton pamilya. Sang sala ni Danny, sala ni Marita, sala mo! Apang indi ako makahambal. Ayhan, sa tuman nga kaakig, kaugot, kag… kaluoy.

Naluoy ako kay Jed. Ano ang natabu sa iya? Ngaa nagtilaw sia nga mag-utas sang iya kaugalingon? Ngaa tuman ang iya kaugot sa kabuhi?

Nagharakhak si Jed. Nagapangyaguta.

“Indi ka dapat maluoy sa akon, Bugtot. Maluoy ka sa kaugalingon mo. Wala ka nakatilaw sang tanan nga kapritso nga naaguman ko. Wala ka pa gani siguro nakanobya tungod sa kalaw-ay mo, ano? Nakatilaw ka na sang babaye?”

Padayon nga nagharakhak ang demonyo. Ginapossess si Jed Belvis. “Pauli ka kag magpaukoy. Indi ko luyag makita liwat ang itsura mo. Makaluluoy ka man, Bugtot. Ginsumpa ka sang kapalaran!”

Ginpamahulay ako sang makagua sa kwarto ni Jed. Mayami nga mga balhas.

Demonyo ang batasan ni Jed. Sia nga ginbugayan sang katahum kag mala-anghel nga hitsura, napun-an sang kalain kag kalaw-ay. Garuk! Makangilil-ad sia; kag makatalagam, tungod makatiliplang. Hitsura n’ya lang ang mabuot, apang ang sulod, dukot.

*

Pebrero 14, Valentine’s Day. Adlaw sang mga tagipusoon.

Igsakto nga singkwenta ka adlaw sumugod sang nagpakilala si Mrs. De los Reyes bilang akon iloy, gintigayon ang kidney transplant para kay Jed.

Namat-ud ako nga ihatag ang isa ka bahin sang akon lawas sa akon kapid. Indi tungod ginpangayo n’ya. Kundi tungod kinahanglan n’ya.

Kag tungod luyag ko.

Kinahanglan ni Jed ang sugpon nga kabuhi para sa kahigayunan nga makabag-o. Makabalik sa Dios. Kag luyag ko nga ako ang maghatag sang tsansa sa iya. Kon sarang lang mahatag sa iya ang akon kasing-kasing agud mabag-o man ang iya tagipusuon, himuon ko. Indi tungod Donato ang ngalan ko, kundi tungod kapid ko sia.

Ayhan, matuod ang ginhambal ni Bimbim nga si Jed ang nag-ubos sang pagkaon kag lugar sa taguangkan ni Nanay nga para kuntani sa amon nga duha. Apang kon balikdon ang tanan, wala ako ginpatay sang akon kapid sa madulum nga taguangkan ni Nanay kon diin mahapus ang pagpipi kag pagdugmok sa akon. Sa baylo, ginbilinan n’ya ako sang tsansa nga mabuhi.

Ginbilinan n’ya ako sang tsansa nga mabuhi!

 

© Peter Solis Nery [2011]

Palanca First Prize Short Story in Hiligaynon [2011]

Ako si Candido Iban. Kag ini ang akon sugilanon.

Sa pagsugod pa lang, ginahambal ko na sa inyo: ang akon igasaysay napun-an sang makatalanhaga nga mga butang, sang mga misteryo, kag mga palamangkutanon. Sugiran ko kamo sang isa ka panahon – panahon sang mga tantanan nga bato kag mga nagalupad nga kabayo, sang lamharon nga gugma kag sang mga pamatan-on nga nagabalay sang ila kapalaran, nagakurit sang kaugalingon nga badlit sang ila mga palad. Igasaysay ko man sa inyo ang isa ka pagpakigbato para sa kahilwayan sang aton pungsod – ang Rebolusyon sang 1896, kag ang masubo nga pagpaslaw sang pagtuo sang mga Pilipino sa ila mga anting-anting.

Ako si Candido Iban, ikatatlo nga anak nanday Florentino Iban kag Maria Irruegas. Ginbun-ag ako sa pagpamanagbanag sang Oktubre 3, 1863 didto sa malinong nga baryo sang Lilo-an, sa malinong nga banwa sang Malinao, sa malinong nga probinsya sang Aklan. Siling sang mga katigulangan, nabatian kuno sang bug-os nga banwa sang Malinao ang akon una nga pag-uha. Kag nagpati sila tanan nga magadaku ako kag mangin hamtong nga pinasahi kag talalupangdon nga ulitawo.

Tatlo ka adlaw pagkatapos nataktak ang nagpali nga inutdan sang akon pusod, nabatian kuno sang akon iloy nga ginmitlang ko ang ngalan nga Candido, gani ginpabunyagan nila ako sa ngalan nga Candido Iban y Irruegas.

Palangga ako sang akon mga ginikanan apang nagdaku ako sa luyo ni Lola Marcosa, malayo sa akon amay, iloy, kag mga kauturan. Manugbulong si Lola Marcosa, bantog kag gamhanan nga manugbulong. May altar sia sang Mahal nga Birhen kag sang Kristo nga Nalansang sa Krus, apang madamo man sia sang iban pa nga ginapatihan. Nagahimo sia sang mga lana kag mga pangtambal. Sia ang nagtudlo sa akon sa pagpamulong kag mga ginawi sang babaylan, kag sa pagpangalap sang mga anting-anting.

Nagapanalaytay kay Lola Marcosa ang dugo sang babaylan. Ang iya… ang amon… kaliwatan, isa sa 19 ka halangdon nga babaylan nga ginpugutan sang ulo sang una nga nagsampot ang mga prayleng Katsila sa malinong nga banwa sang Malinao.

Siling ni Lola Marcosa, may badlit kuno ako sang isa ka daku kag halangdon nga babaylan. Isa ka bes, sang katorse anyos na ako, ginapauba ako ni Lola Marcosa sang akon pantalon. Gintudlo niya ang balat sa akon buli. Kasubong ini sang badlit nga balat sa iya man buli. Ginpamangkot ko si Lola kon ano ang gahum o sarang mahimo sang akon badlit sa buli. Nagsabat si Lola Marcosa: “Ara sa imo ang pagpamat-ud. Ikaw ang magbanabana kon ano ang sarang mo buhaton, kag kon ano ang luyag mo himuon. Masarangan mo ang mga ginabuhat ko, kag labaw pa diri. Magadaku ang imo gahum kon gamiton mo sa kaayuhan; apang amat-amat ina nga madula kon pagadudahan mo ang imo duna nga ikasarang. Magsalig ka sa imo kaugalingon, apang indi ka gid magpadayaw. Indi maayo nga ipahambog mo ang kon ano nga gahum nga ara sa imo. Kon luyag mo makakwarta, magpangabudlay ka, apang indi gid paggamita ang imo gahum agud mapadali ang pagkuha sang kwarta.”

Ang mga ginpanghambal ni Lola Marcosa, wala ko gid ginkalimtan.

***

Dise-sais anyos ako sang ginbilin ko ang malinong nga baryo sang Lilo-an kag ang malinong nga banwa sang Malinao sa malinong nga probinsya sang Aklan. Higante nga kasubo ang akon ginpas-an sang gintalikdan ko ang duog nga akon gindak-an; apang wala ako sang katawhayan, kag indi gid ako mapahamtang, samtang nahibaluan ko nga wala ako sang ginahimo agud tukibon ang kurit, ang badlit, sang swerte sa akon kabuhi. Sa akon pagbanta, wala sang maayo nga matabo sa akon kon magpabilin lang ako sa malinong nga baryo nga akon namat-an. Gani, namat-ud ako nga magpasimpalad sa tabok sang lawod, sa isla sang Negros.

Sa akon mga damgo, may nakita ako nga dagat, kag indi yadto ang Tinagong Dagat sa Lim-aw sang Batang, Aklan. Trabahador sa plantasyon sang tubo ang akon una nga trabaho. Sakada. Apang nabatyagan ko, sa kaidadalman sang akon tagipusoon kag pagkatawo, nga indi yadto ang katapusan kag katubtuban sang akon pagapadulungan. Una nga tikang… una nga halintang lamang ang Negros agud makapalayo ako sa malinong nga banwa sang Malinao.

Sa akon pagbiya sa akon banwa, gintalikdan ko indi lamang si Lola Marcosa kag ang akon mga ginikanan kag kautoran. Ginbilin ko man ang akon labing pinalangga nga kahagugma, si Mayang. Si Maria Yatar. Si Mayang nga ginatawag sang iban nga “Ibing Sige” tungod daw indi sia mapunggan kon maghambal. Si Mayang nga mahuluy-on sa akon luyo. Si Mayang nga may matam-is nga yuhum, kag may labing matam-is nga harakhak. Nagalaum gid ako nga makabalik gilayon sa malinong nga baryo sang Lilo-an agud kuhaon si Mayang, agud matam-is kami nga mag-upod tubtub sa matam-is nga katubtuban. Apang may iban nga buko ang misteryo sang kabuhi para sa akon.

Sa batil pa lang pakadto sa Negros, ginpalapitan na ako sang isa ka tigulang nga manughimalad. Ginbasa niya ang kurit sa akon mga kamot, ang badlit sang akon mga palad: “Ini ang pagsugod sang imo malawig nga pagpanglakaton. Ikaw magapanakayon kag magatabok sang mga kadagatan. Mangin gamhanan ka kag halangdon… Kapitan? Gobernadoncillo? Maisog nga pinuno! Madamo ang magapamati sa imo. Magapuong ang imo tingog sa bug-os nga baryo, sa bug-os nga banwa, ayhan sa bug-os nga probinsya. Ang kalaghaan kag balakhuan mo, indi mo maabutan ang pagkabun-ag sang imo anak, kag indi mo masaksihan ang kamatayon sang mga tawo nga labing pinalangga mo. May nakita ako nga mga kogita kag perlas, may isa ka kataw nga may malaba nga ikog, malaba nga dila, matahum ang iya tingog, masami sia nagakanta, daw indi sia mapunggan kon magkanta. May isa ka isla nga wala sang babaye, pulos lang lalaki. May mga matag-as nga hilamon, nagadalagan ka paggwa sa matag-as nga mga hilamon padulong sa kahilwayan. Sa pagpanglakaton nga ini, masalapuan mo ang tinuga nga mangin kaupod mo sa bug-os mo nga kabuhi. Indi ka makapamalibad kag makapangindi sa iya.”

“Paano matabo ina? Nabilin sa Malinao ang pinalangga ko nga si Mayang. Magabalik ako para sa iya.”

Nagyuhum lang ang tigulang nga manughimalad. “Indi mo kinahanglan ipaathag sa akon ang imo kabuhi. Ang ginasiling ko lang, makasalapo ka sang isa ka tinuga nga pagapalanggaon mo sang labaw pa sa imo kabuhi.”

“Lola, gintug-an ko na ang akon tagipusoon kay Mayang. May nobya na ako; kag sa kalibutan nga ini, sia lang ang babaye para sa akon.”

Sa liwat, nagyuhum lang ang tigulang nga manughimalad.

***

Didto sa Negros, sa hacienda kon diin ako nagpabalhas kag nagpangabudlay sa pagpananum kag pagpang-utod sang tubo bilang sakada, nakilala ko si Francisco del Castillo nga taga-Isla Bantayan sa Cebu.

Mabukod nga tawo si Francisco. Maambong ang iya nawong. Sa iya panghulag, sigurado sia sa iya kaugalingon. Ang iya tingog bilog kag madalum. Ginataha sia sang iban nga mga obreros sa hacienda, kag halos wala nila natalupangdan ang masubo nga mga mata sang trabahador nga taga-Bantayan, Cebu.

Isa ka bes, ginlagas si Francisco kag nalab-ot sang iya kaugalingon nga binagon. Madamo nga dugo ang nag-agay, madalum ang inagihan sang binangon; naganganga ang pilas, daw baba nga gutom.

Gintinluan ko ang pilas ni Francisco kag ginpahiran sang lana nga ginpabalon sa akon ni Lola Marcosa. Samtang amon ginatulok, gilayon nga nagpali ang pilas!

Nagkipot ang baba sang pilas. Kag nagbuka ang baba ni Francisco sa tuman nga katingala. Bisan ako daw indi makapati, apang nahibaluan ko kon ano ang sarang mahimo sang mga lana ni Lola.

Nagdayaw gid si Francisco sa gahum sang lana ni Lola. Kon ano kadasig ang pagpali sang iya pilas, subong man kadasig ang paghimpit sang amon pag-abyanay. Ginpangabay niya sa akon nga tawgon ko na lang sia nga Kiko, gani ginhambal ko sa iya nga sarang man niya ako tawgon sa hayu nga Dido.

Kiko-Dido. Dido-Kiko.

Naham-ut kami sa amon tawganay. Si Kiko, Sisong ang hayu kon tawgon sang iban nga tawo. Ako naman, Didong para sa iban, apang para kay Kiko, Dido. Dido lang.

Kiko-Dido. Dido-Kiko.

“Abaw, kanami gid sining lana mo. Nagpali gilayon ang akon pilas.”

“Ti, ano abi kay daplis man lang ang pilas mo. Maayo gani kay daplis lang.”

“Hinugay ka dira. Nakita mo kon ano kadalum ang pilas kaina. Apang tan-awa bala subong, nagpali na. Manami gid ‘ya ang lana mo. Diin mo ina nakuha?”

“Si Lola Marcosa ko ang naghimo sang lana,” gintulok ko si Kiko. Sa akon pagbanta, sarang ko sia masaligan sang akon kabuhi, kag sang mga sugilanon sang akon kabuhi. Nagatulok sia sang tadlong sa akon, nagapamati. “Babaylan ang lola ko. Sampaton sia nga manugbulong kag manughilot. Sadto, sa iya nagakadto ang tanan namon nga kasilingan sa baryo; kag kon sugiron pa, ang halos bug-os nga banwa sang Malinao. Basta nagamasakit, nagakadto kay Lola Marcosa agud magpabulong. Kabangdanan nga naakig ang amon kura-paroko. Isa ka bes, may isa ka babaye nga ginsudlan sang malain nga espiritu. Ginpakonsulta sia sa duktor sa banwa apang wala man kuno sia sang masakit. Ginbendisyunan sia ni Padre Gaston apang wala man sang pagbag-o ang iya kahimtangan. Dayon, ginpatan-aw sia kay Lola. Ginpahiran lang sia sang lana ni Lola, kag nag-ayo gilayon ang babaye. Sumugod sadto, naakig na ang pari kay Lola. Ginpaandaman niya ang bug-os nga parokya nga indi kuno magpabulong kay Lola tungod manughiwit kuno si Lola. Kahimuan kuno sang diablo ang pagpamulong ni Lola. Sarang bala makabuhat sang maayo ang demonyo? Naglain gid ang amon buot kay Padre Gaston. Apang ang mga tawo, padayon man gihapon nga nagapatan-aw kay Lola Marcosa. Ako akon, nag-untat na sa pagkasakristan.”

“Babaylan ang lola mo? Bati ko, may mga anting-anting sila. Ikaw, may anting-anting ka?”

Ginpakita ko kay Kiko ang bato nga ginpangalap ko sa bukid sang Malinao sang nagligad nga Biyernes Santo. “Sarang sini mapabaskog ang huyop sang hangin.”

“Ow… Matuod?”

“Hulat-hulata lang bala.” Ginpiyong ko ang akon mga mata agud gahumon ang pagbaskog sang hangin. Naghulat-hulat ako. Kag pagkatapos sang pila ka makadali, naghuyop gid man ang mabaskog nga hangin.

Apang wala yadto ginpatihan ni Kiko. Nagyuhum lang sia.

***

“Ikaw, Kiko,” pamangkot ko sa iya, “kon panghinanglitan tagaan ka sang gahum sang anting-anting, ano ang luyag mo pangayuon?”

“Ang luyag ko gid?” Kag daw nagpanumdom sia sang makadali. “Ang luyag ko gid, kabayo nga nagalupad. Puti nga kabayo nga nagalupad!”

“Baw, daw sobrahan naman ka fantastiko sang ginahandum mo. Ngaa amo gid sina, haw?”

Gilayon nga nagseryoso ang tingog ni Kiko. Nagpalangudog, daw mahibi. May nabatian ako nga hapdi kag kabalakhuan sa iya sabat. “Sa imo ko lang igatuad ini, Dido. Luyag ko sang kabayo nga nagalupad bangud luyag ko pangitaon ang akon iloy. Kag luyag ko magtimalos sa mga mapintas nga Katsila.”

Samtang ginasaysay ni Kiko ang iya masubo nga inagihan, amat-amat nga nagkalataktak ang mga bituon sa langit. Nag-ulan sang bulalakaw kasubong bala nga nagahibi man ang nawong sang langit sa kalaghaan kag makahalangusbo nga sugilanon sang kabuhi ni Francisco del Castillo sang Isla Bantayan, Cebu.

“Pagpanalum sang mga perlas ang pangabuhian sa Bantayan sadto. Bantog gid kag maayo ang negosyo sang una. Bugana. Ginadugukan sang mga Katsila ang amon dalagku nga mga perlas. Apang sadto yadto. Wala na subong.” Nagginhawa si Kiko sang madalom bag-o nagpadayon sa iya panaysayon. “Isa ka bes, may isa ka pangayaw, manggaranon nga Katsila. Nakita niya si Nanay kag nahulog ang iya buot sa akon iloy. Si Nanay kuno ang babaye sa iya mga damgo. Wala gid niya gin-untatan si Nanay. Hala, sunod-sunod. Hala nga ginsunod-sunod. Ginbalibaran sia ni Nanay apang ginpwersa niya… ginlugos niya… ang akon iloy! Gintagaan niya ako sang singko sentimos agud ibakal kuno sang butong-butong. Nalipay gid ako kag may kakunyag nga nagdalagan sa tindahan. Dayon, sang pagbalik ko, nakita ko na lang ang akon iloy nga gurisnay na kag duguon. Nanugid kami sa mga awtoridad apang si Nanay pa ang ginbilanggo. Sumugod sadto, wala ko na nakita ang akon iloy. Ginpagwa na sia kuno sa bilangguan. Kag wala na sila nakahibalo kon diin sia nagkadto.”

Naubos kalahulog ang mga bituon sang gab-i nga ato. Ginkulapan sang kadulom ang langit. Nangin masubo ang tanan sa kalibutan.

“Luyag ko pangitaon si Nanay. Luyag ko sang nagalupad nga kabayo. Pangitaon ko ang akon iloy sa tanan nga bahin kag pamusod sang kalibutan.” Naghibi si Kiko nga daw bata diutay.

Daw mahibi man ako. Apang gin-uluuluhan ko sia. “Pabay-i lang, Kiko. Kon makakadto kita sa mga balaan nga bukid, tudluan ko ikaw kon paano mangalap sang anting-anting. Buligan ko ikaw nga makaangkon sang kabayo nga nagalupad.”

Gin-agbayan ko si Kiko, kag ginhakus niya ako.

***

Isa ka adlaw, nagbato si Nicolas Sagay kay Kabo Berto nga mayordomo sang hacienda. Gintagaan sang sakada nga si Kulas sang inumol sa mata ang mapintas nga kabo. Nagpabilin ang maitom nga marka sang kamumuo ni Kulas sa palibot sang mata ni Kabo Berto. Gilayon nga ginpalayas sang mayordomo si Kulas. Gilayon man nga nanghimos si Kulas.

Karon, natabuan nga ining si Kulas may utod sa Manila nga magabiyahe pabalik sa Awstralya kon diin sia nagatrabaho bilang manugsalum sang mga perlas. Maayo kuno ang kapyot sang utod ni Kulas sa mga tag-iya sang kompaniya, sarang niya mapasulod sa trabaho si Kulas kon luyag sini mag-upod sa Awstralya agud manalum sang perlas.

Namat-ud si Kulas nga mag-upod. Kag gin-agda niya si Kiko.

Namat-ud si Kiko nga mag-upod. Kag gin-agda niya ako.

Namat-ud ako nga mag-upod. Bisan pa nagaduha-duha ako. Apang indi ako makapamalibad kay Kiko, indi ako makapangindi sa iya. Kag amo nga nakalab-ot kami sa Awstralya sang tuig 1883.

Apang bag-o kami nakalab-ot sa Awstralya, sang nagapaggwa pa lang kami sa hacienda, nag-agi kami sa matag-as nga kakugonan. Nanghangkat si Kiko nga magpalumba kami paggwa sa hilamunan, gani nagdinalagan kami. Samtang nagadinalagan, nagsinggit si Kulas, “Kahilwayan!”

Dayon, nanumbalik sa akon huna-huna ang ginhambal sang manughimalad sa batil sadtong adlaw nga gintalikdan ko ang malinong nga probinsya sang Aklan: “Ini ang pagsugod sang imo malawig nga pagpanglakaton. Ikaw magapanakayon kag magatabok sang mga kadagatan… May mga matag-as nga hilamon, nagadalagan ka paggwa sa matag-as nga mga hilamon padulong sa kahilwayan.”

***

Ako si Candido Iban, kag didto sa Awstralya, nanalum ako sang mga perlas.

Adlaw-adlaw ako nga naglumpat sa dagat kag nagsarurot paidalum agud kuhaon ang mga perlas gikan sa ila pakinhason. Kasubong sang damgo ang mga talan-awon sa idalum sang dagat. May nagalabay-labay nga mga guban sang isda nga nanari-sari ang duag. May mga pula nga korales, may azul kag may dalag; nanari-sari ang ila nga porma kag bayhon. May mga tumalagsahon nga mga kabayo-sang-dagat, kag may ara man nga mga butete kag pagi. May mga kogita kag mga salimbubog nga dalagku kag magagmay.

Ambot kon nagadamgo lang ako sadto, apang isa ka bes, napulikat ako kag daw indi na ako halos makalangoy. Ginkulbaan ako nga basi malumos ako. Daw may nagahigop sa akon paidalum kag naubusan na ako sang hangin. Dayon, nakita ko ang dagway sang isa ka kataw. Gin-uyatan niya ako kag ginhalukan. Kag nakaginhawa ako sa idalum sang tubi!

Apang ayhan damgo lang yadto. Tungod ang makatilingala sa tanan, dagway sang akon pinalangga nga si Mayang ang akon nakita sa nawong sang kataw nga may bulawan nga buhok. Masami ginaduaw ni Mayang ang akon katulugon. Ang akon kalangkag para sa iya, ginapasingkal sang iya laragway nga nagapuyo akon mga damgo.

May ginhambal sadto si Lola Marcosa nahanungod sa matuod nga gugma. Kon itusmaw mo kuno sa tubi ang imo ulo, kag hulaton ang dagway nga magatuhaw, sarang mo makita ang nawong sang matuod mo nga gugma. Nahibaluan ko, si Mayang ang akon matuod nga gugma.

Didto sa Awstralya, labi nga ginpahimpit kag ginpabakod ang pag-abyanay namon ni Kiko. Ako ang nagluwas sa iya sang sia halos malumos, ako ang nagapautang sa iya kon wala na sia sang igakapital sa sugal; kag sa masami, ako man ang kaupod niya sa pagpangalipay sa dalagku nga mga banwa sa palibot sang Lim-aw sang Carpentaria sa Naaminhan nga Awstralya. Si Kiko ang nagdala sa akon sa mga kasahan kag balay-kalingawan didto sa Awstralya.

Isa ka bes, nakipaghilawas kami nga duha sa isa ka bayaran nga babaye didto sa Nhulunbuy. Tatlo kami sa isa ka magamay kag mapilit nga kwarto. Tuman ka gin-ut, apang indi mahibaluan kon ang amon balhas gikan sa kainit sang hulot o sa kainit sang amon mga lawas; kon bala ang mga balhas gikan sa amon pagpangabudlay o sa amon pagpangalipay.

Lab-as pa sa akon hunahuna ang mga tinion nga ato. Ginahakus ni Kiko ang babaye gikan sa likod, kag ginahakos ko man ang babaye gikan sa atubang. Ginhikap ni Kiko ang akon likod, ginhikap ko man ang iya likod.

Matahum ang babaye, ugaling lang apa.  Apang wala man kami sang reklamo tungod halos tanan man nga babaye sa kasahan nga ato may mga kakulangan. Kon indi bulag, kumpol; kon indi bungol, apa. Kon indi sungi, ayhan, tuman na katigulang para mangin bayaran nga babaye sa mga dalagku nga syudad katulad sang Darwin, Gove, Borroloola, o sa kabisera nga syudad.

Balik sa kwarto, sang nagahilapit na kami sa himaya, gin-uyatan ni Kiko ang akon mga kamot. Dayon, dungan namon gintabok ang dagat sining kalibutan padulong sa paraiso.

Nagpalangluya gid ang apa sang nakatapos na kami. Haluson sia makatindog. Madasig niya nga ginpudyot ang iya bayad kag mga panapton, kag dali-dali sia nga naggwa sa hulot. Ginbilin niya kami ni Kiko nga nagahigda sa salog, nagatangla sa kisame.

“Nalipay ka man, Dido?”

Nag-igham ako. “Sampaton man ang apa, indi bala?”

“Diutayan lang sia makahambal sa tuman nga kanamiton! Grabe ka kon magpiripi sa iya.”

“Ikaw, Kiko, ano ang ginapangita mo sa mga babaye?”

“Palareho lang ang mga babaye nga ina. Bisan lupog basta may kailigbon, batuan ko. Ikaw, ano ang gusto mo?”

Apang wala na niya ginhulat ang akon sabat.

“A, nahibaluan ko na. Si Mayang. Ang pinalangga nga si Mayang sa malinong nga baryo sang Lilo-an.”

“Indi sia madula sa akon hunahuna. May bana na ayhan sia? Indi ko sia mabasol. Madugay ako nga nadula. Ginpahulat ko sia apang wala ako nagbalik.”

“Nakahibalo ka bala, Dido, nga kon kaisa, daw luyag ko maghurahab pagkatapos makipaghilawas?”

“Ha? Ngaa?”

“Ambot gani, a. Nagakadumduman ko si Nanay.”

“Tubtub subong, Kiko?”

“Nahibaluan ko, kinahanglan ko na sia buy-an. Basi gani patay na sia. Ambot gani, a… Kinahanglan ko na gid nga untatan ang pagpangita nga ini. Kung wala na, kundi wala na!”

“Nadumduman ko ang ginsiling mo sadto. Luyag mo sang nagalupad nga kabayo agud mapangita mo ang imo iloy.”

“Wala na. Bisan napulo pa siguro ka nagalupad nga kabayo, sa pamatyag ko, indi ko na makita si Nanay.”

“Indi ka maghambal sang subong sina, Kiko.”

“Nagahambal lang ako sang matuod. Wala na gid sang paglaum. Kon may kabangdanan para magkit-anay pa kami liwat, tani sadto pa. Palangga ko gid ang akon iloy, ginpangita ko sia. Apang tubtub na lang siguro sa pagpangita ang tanan.”

***

Masobra napulo ka tuig kami ni Kiko sa Awstralya. Tubtub natak-an na kami sang panalum sang perlas. Sang nagdaug ako sa loteriya, namat-ud kami nga magpauli sa Pilipinas. Nahidlaw na ako kay Mayang; kag, pagkatapos sang malawig nga mga tinuig, nagkalangkag gid man ako nga magbalik sa malinong nga baryo sang Lilo-an, sa malinong nga banwa sang Malinao, sa malinong nga probinsya sang Aklan.

Pag-abot namon sa Manila, didto kami sa Tondo naghapit, kay Binong Rabaria.

Si Albino, kasimanwa ko gikan sa Aklan. Tatlo ka adlaw pagkatapos nga nakapanaog kami sa barko halin sa Awstralya, ginpakilala niya kami kay Procopio. Si Procopio, utod ni Andres. Kag si Andres, Supremo sang Katipunan – ang likum nga hubon nga nagapakigbato para sa kahilwayan sang mga Pilipino gikan sa mapintas kag malupigon nga mga Katsila.

Madali kami nga nahaylo ni Binong kag ni Procopio; nagpasakop kami sa guban sang mga Katipunero. Nagpirma kami sang amon pag-ugyon nga naggamit sang amon kaugalingon nga dugo bilang tinta.

Sang ginsiling ni Procopio nga may buko si Pingkian nga magbalhag sang pamantalaan kag kartilya sang Katipunan, ginhatag ko ang daku nga bahin sang akon dinag-an sa loteriya agud mabakal ang imprenta. Nakita ko sa Awstralya kon ano ang sarang mahimo sang pamantalaan. Luyag ko suportahan ang mga plano kag buko sang Katipunan.

Setyembre 1896 sang natukiban ang likum sang Katipunan. Nagpatimaan yadto sang indi na mapunggan nga pag-ilinaway. Nasindihan na ang mitsa sang rebolusyon. Ang siling ni Andres Bonifacio, “Subong na! Wala na sang iban nga tion. Kon indi subong, ayhan wala na sang iban pa nga kahigayunan.” Nagpati ang tanan sa iya.

Luyag man kuntani namon ni Kiko nga magpakig-away didto sa Manila, apang ginsiling sang Supremo nga mas makabulig kami kon amon matukod ang sanga sang Katipunan sa Visayas, ilabi na sa Aklan. Gani, sakay sa balandra nga Santisima Trinidad, nagpanakayon kami ni Kiko padulong sa Aklan.

***

Nagdungka ang balandra sa Tinagong Dagat pagkatapos sang Paskwa, 1896. Nag-abot kami sa malinong nga baryo sang Lilo-an sang madason nga adlaw. Liwat kami nga nagkit-anay ni Mayang. Kag iya ginsaysay sa akon ang pagkamatay ni Lola Marcosa, kag ang iya mahimayaon nga pagkayab sa langit.

Sang nakita ko si Mayang… sang nahikap ko ang iya nawong, liwat nga nabuhi ang akon mga binuy-an nga panaad.

“Nalipat ka, Didong. Apang ako, wala. Padayon ako nga naghulat, padayon nga naglaum.”

“O, Mayang, patawara ako…”

“Ngaa subong kamo sina nga mga lalaki? Ngaa daw kasubong bala nga luyag ninyo nga ginawasak ang tagipusoon namon nga mga babaye?”

“Indi subong sina, Mayang. Ang matuod, labaw kami nga ginasakitan kon sa amon pagbalik amon makita kon ano kadaku ang paghigugma nga amon gin-usikan kag ginpabay-an. Kon kaisa, mas pilion na lang namon nga indi na magbalik sang sa mag-antos ang amon balatyagon. Apang indi man kami mahim-os. Nagapabilin ang pilas nga wala nagapali.”

“Didong, madugay ka nga nadula.”

“Nahibaluan ko, kag subong ginabasol ako sang mga babaye nga akon gintalikdan.”

“Wala na si Lola Marcosa. Madugay man sia nga naghulat sa imo. Apang bag-o sia nagtaliwan, gintudluan niya ako kon paano maghulat ang isa ka babaye.”

Gindala ako ni Mayang sa talon kon diin, sang bata pa ako, masami kami nagapangalap sang mga gamut kag dahon-dahon para sa mga lana ni Lola.

“Ang siling ni Lola Marcosa, ang bahin sang babaye sa kalibutan nga ini amo ang wala-untat nga paghulat sang mga lalaki sa amon kabuhi. Paghulat sa amay nga nagadala sang lulutuon nga pagkaon, paghulat sa mga tinaga sang nagapangaluyag, paghulat sa tanyag sang kasal, paghulat sang siyam ka bulan para magbun-ag sang anak, paghulat sang bana nga wala nagapauli, paghulat sang mga kadalag-an o kalutusan sang mga anak, paghulat agud ilubong ang bangkay sang amon mga pinalangga.”

“O, Mayang, patawara ako…”

“Gintudlo man sa akon ni Lola Marcosa nga ang tagipusoon sang mga babaye nga nagahulat malalangon, matukibon kag bugana sa damgo. Ang babaye kasubong Dios nga tagtuga sang kalibutan. Ginahanda niya ang tanan para sa pag-abot sang lalaki. Ang lalaki, pwersa nga nagapangguba: mangangayam, hangaway, mamumulod, manugpatay, manugwasak sang tagipusoon. Ang babaye, pwersa nga malalangon, matugahon, mabuhaton: pagbun-ag, pagtanum kag pagbunyag, paghabol, pagluto, paghanda sang mga lana kag pamanyos, mga pangtambal sa masakit.”

Gintudlo sa akon ni Mayang ang balagon nga iya ginbunyagan sang iya mga luha. Gintanum kuno ni Lola ang binhi, kag ginpadaku nila ang tanum paagi sa pagbunyag sang ila mga luha kag kalangkag. Tubtub nga ang balagon naglab-ot sa langit.

“Isa ka adlaw, gindala ako ni Lola sa balagon nga ini. Ginhalukan niya ako sa agtang, kag ginhambalan nga magpakabakod. Ginhabilin niya sa akon nga hulaton ang imo pagbalik. Dayon, naghigda sia sa malapad nga dahon sang balagon. Ginpapauli niya ako kag ginhambalan nga magbalik sa madason nga adlaw. Sa akon pagbalik, wala na si Lola. Kag wala na ang malapad nga dahon nga iya ginhigdaan. Sa akon pagpati, gindala sia sa langit. Wala na liwat nakita si Lola Marcosa diri sa kalibutan.”

“O, Mayang, patawara ako…”

Sa una nga adlaw sang amon pag-uliay kag liwat nga pag-upod, wala ako sang iban nga nahambal kay Mayang kundi puro “O, Mayang, patawara ako…”

***

Ginlibot kag gindayan ko si Kiko sa mga duog kon diin ako naghampang kag nagdayan bilang bata. Gintudlo ko sa iya ang mga lugar nga, suno kay ni Lola Marcosa, balaan kag engkantado. Kag didto sa sapa sa baba sang talon, nakita ni Kiko ang iya una nga diwata.

Nagapaligo ang diwata sa bayhon sang isa ka babaye. Gintiid sia ni Kiko, kag ginkuha niya ang mga panapton sang diwata nga natungtong sa bato. Sang namulalungan sia sang diwata, naglagsanay sila tubtub nakahimo sila sang kasugtanan. Gin-uli ni Kiko ang panapton sang diwata kabaylo sang paghatag sa iya sang diwata sang isa ka kabayo nga puti. Ginasiling nga ang kabayo nga ini, nagalupad.

May iban pa nga mga anting-anting si Kiko. Sang gindala kami ni Supremo Andres sa Kuweba sang Pamitinan didto sa Montalban sang kwaresma sang tuig 1895, nangalap kami sang mga anting-anting. Nakakuha si Kiko sang isa ka pula nga bandana nga nagahatag sa iya sang gahum agud indi madutlan sang bala. Nakakuha man ako sang puti nga bato nga nagahatag sa akon sang gahum agud indi malandas, agud indi madaog. Sa pagkamatuod, wala sang bala ukon hinganiban nga makadulot sa akon lawas samtang ginaugom ko ang akon puti nga bato.

Sa pagkampanya kag pag-agda sang mga bag-ong katapu sang Katipunan, daku gid ang nabulig sang mga sugilanon nahanungod sa gahum sang mga anting-anting. Luto na ang balatyagon sang mga Pilipino para sa pagpakig-away batok sa mapintas kag mapang-ulipon nga mga Katsila; daw nagahinanghinang nga uyapos nga hindi na makahulat sa pagbuswang. Apang madamo ang nahadlok tungod wala sila sang mga armas.

Ginpalapta ni Kiko ang sugilanon nga ang sin-o man nga magpakigsumpong para sa Katipunan, pagaamligan kag pangapinan sang iya anting-anting. Ginpapati niya ang madamo nga, panghinanglitan nga mapatumba sia sang luthang ukon ano man nga mga kasablagan, liwat sia nga buhion sang iya pula nga bandana. Iwagayway lang kuno sa iya nawong ang iya pula nga bandana kag magabalik sia gikan sa mga minatay.

Madamo ang nagpati, kag madamo ang nag-ugyon sa hublag sang Katipunan sa Aklan. Adlaw-adlaw, nagadaku ang amon kapid-an, nagadamo kami. Adlaw-adlaw man, nagapalanglapaw ang mga sugilanon nahanungod sa mga anting-anting ni Kiko. May nakakita kuno sang iya puti nga kabayo nga nagalupad sa ere kag nagapanginaon sang dahon sang matag-as nga kawayan; may nagasiling man nga nakaluto kuno sila sang mais nga sinugba sa pula nga bandana nga wala sang kalayo, kag kon butangan kuno sang tubi ang bandana, sarang man matanok ang mais.

Tungod sa mga sugilanon, nangin madinalag-on ang kampanya para sa mga bag-o nga katapu sang Katipunan sa Aklan. Nagdamo kami gani nangin madinalag-on ang amon mga levantamiento o pagkinagubot. Madali namon naagaw ang mga kasa tribunal sa mga kabanwahanan. Dayon, ginplano namon nga agawon ang kasa tribunal sang Kalibo. Kon makuha namon ang kabisera nga banwa, tapos na ang rebolusyon sa Aklan. Mga Katipunero na… mga Pilipino na… ang magadumala sang mga kabanwahanan. Pagdumalahan nga Pilipino para sa mga Pilipino! Wala na sang mapintas kag malupigon nga mga Katsila nga magaabusar sa kinamatarong sang mga tawo.

***

Gintalana namon ang Marso 17, 1897 nga petsa sang pag-agaw sang Kalibo. Apang napukan ako sa isa ka lipot nga inaway sa baryo Ibao sa banwa sang Lezo. Ginbantayan sang isa ka hubon sang mga guardia civil ang akon paglabay kag ginpulihan nila ako. Nagbato ako kag madamo ako sang nautas sa ila. Apang sang ulihi, nalutos ako, gindakop kag ginbilanggo sa bodega ni Don Juan Azarraga, ang kapitan municipal sang Kalibo. Pila ka adlaw ako sa madulom nga bodega sang balay ni Don Juan nga ginhimo nga garison sang mga guardia civil. Sa kadulom, nabatian ko nga napatay si Kiko, natiruhan kuno. Apang wala ako sang mapamangkutan nahanungod sa mga detalye.

Liwat nga nanumbalik sa akon hunahuna ang mga ginpanghambal sang manughimalad sa batil madamo na nga mga tinuig ang naglinigad. Karon, akon nakita nga madamo sang iya mga ginpanagna ang natuman sa akon.

“Ikaw magapanakayon kag magatabok sang mga kadagatan.” Indi lang dagat halin sa Aklan pakadto sa Negros; nanakayon man ako halin sa Negros pakadto sa Manila, halin sa Manila pakadto sa Awstralya, pabalik sa Manila, kag gikan sa Manila, pabalik sa Aklan.

“Mangin gamhanan ka kag halangdon… Maisog nga pinuno!” Pinuno ako sang rebolusyon, kapitan sang mga Katipunero. Matuod tanan. Gamhanan? Tubtub subong, buhi ako, ginaamligan sang akon anting-anting.

“Madamo sang magapamati sa imo. Magapuong ang imo tingog sa bug-os nga baryo, sa bug-os nga banwa, ayhan sa bug-os nga probinsya.” Ginsinggit ko ang singgit sang Katipunan, kag madamo ang nagpamati. Tuman kadamo sang nagpati. Nagpuong ang singgit sa bug-os nga probinsya sang Aklan.

“Ang kalaghaan kag balakhuan mo, indi mo maabutan ang pagkabun-ag sang imo anak, kag indi mo masaksihan ang kamatayon sang mga tawo nga labing pinalangga mo.” Ang akon mangin anak. Manugtatlo na ka bulan ang ginadala ni Mayang. Paano na lang ang nangin bunga sang amon paghirupay? Makaluwas pa ayhan ako sa kahimtangan ko subong?

Kag matuod, wala ako sang nagtaliwan si Lola Marcosa. Wala man ako sang napukan si Kiko. Sia nga ginpalangga ko labaw pa sa isa ka abyan, labaw pa sa isa ka utod.

“May isa ka kataw nga may malaba nga ikog, malaba nga dila, matahum ang iya tingog, masami sia nagakanta, daw indi sia mapunggan kon magkanta.” Si Mayang, nga ginatawag “Ibeng Sige” tungod daw indi sia papunggan kon mahambal. Malaba ang iya dila kag daw indi sia mapunggan kon magsugilanon.

“May isa ka isla nga wala sang babaye, puro lang lalaki.” Ang amon kahimtangan sa Isla sang Bremer sa naaminhan nga bahin sang Awstralya! Matuod ang mga ginpanagna sang manughimalad.

“Sa pagpanglakaton nga ini, masalapuan mo ang tinuga nga mangin kaupod mo sa bug-os mo nga kabuhi. Indi ka makapamalibad kag makapangindi sa iya.” Si Kiko. Wala na sang iban. Ang dumdum ko, isa ka babaye ang ginatumod sang tigulang, isa ka alasawahon. Paano ko madudahan ang paghigugma ko kay Mayang? Apang si Kiko ang ginatumod sang manughimalad. Sia ang tinuga nga ginkaupod ko sa halos bug-os ko nga kabuhi. Sia ang tawo nga mabudlay ko mabalibaran. Sia ang tawo nga wala ko napangindian.

Sang ginhagad ako ni Kiko nga mag-upod sa Awstralya, wala sa kaugalingon nga naghando lang ako. Wala ko na ginpanumdum ang akon panaad kay Mayang nga balikan ko sia gilayon. Si Kiko… indi ko sia mapamalibaran. Sang gindala niya ako sa kasahan sang mga babaye nga nagabaligya sang kalipay, wala man ako nakapamalibad. Kon luyag niya magsalo kami sa isa ka babaye, indi man ako makapangindi. Si Kiko… sia ang tinuga nga ginpalangga ko labaw pa sa akon kabuhi!

***

Sang Marso 22, 1897, lima ka adlaw pagkatapos napaslawan ang mga Katipunero nga agawon ang Kalibo, lima ka adlaw pagkatapos nag-alaplaag ang mga hangaway nga nadulaan sang mga pinuno, lima ka adlaw pagkatapos ginpaslaw sang mga anting-anting ang handum sang mga Pilipino nga magmanginmadinalag-on batok sa mga pwersa sang Katsila, ginpasulod sa madulom nga bodega ni Don Juan Azarraga ang 18 pa ka mga Katipunero. Kaupod na diri ang akon magulang nga si Benito, kag si Anselmo Ibutnandi, ang kabulig ni Kiko. Sila ang nagsaysay sa akon sang mga makahalangusbo nga butang nga wala ko nasaksihan.

“Ano ang natabo, Manong Nito?”

“Nadayon kami sa Malinao bisan wala ka. Naagaw namon ang munisipyo. Apang wala sang swerte ang imo ayudante nga si Moni Yonsal, napatay sia. Nabatian namon kay Tan Gusting nga nagpadala kuno sang bulig ang mga Katsila halin sa Manila. Hinadlukan ang iban naton nga kaupod gani wala na kami nadayon sa Kalibo. Nag-abot ang hubon ni Koronel Ricardo Monet. Nag-anunsyo sia sang amnestiya para sa mga rebolusyonaryo nga magasungka. Nabatian ko nga napatay si Heneral Kiko, kag wala man sang nakahibalo kon diin ka na. Indi na ako makahibalo kon ano ang buhaton gani nagsungka ako. Nagpasimpalad sa ginpanaad nga amnestiya. Apang ginsakit kag ginpaantus nila kami. Ginkastigo nga ginkastigo. Tapos, gindala na diri. Sa akon pagbanta, ini na ang ulihi naton nga gab-i.”

“Simo, ano ang natabo kay Kiko? Ginwagayway mo bala ang bandana nga pula sa iya nawong? Simo, isugid sa akon. Luyag ko mahibaluan ang tanan.”

“Didto ako sa iya luyo, Ka Didong. Maisog kami nga nagsulod diri sa Kalibo. Nagdiretso kami sa balay ni Don Juan, sa pihak nga bahin sang bodega nga ini. Dayon, nagsabtanay si Heneral kag ang salaligan ni Don Juan.”

“Si Moises Ilicito?”

“Huo, Ka Didong. Ang asintado nga salaligan ni Don Juan.”

“Taga-Malinao man sia kasubong ko.”

“Nakahibalo ang tanan. Ginsinggit ni Moises nga taga-Malinao sia bag-o niya ginluthang ang Heneral.”

“Halin sa ginsuguran, Simo. Isaysay halin sa ginsuguran.”

***

“Sakay sa iya kabayo, nagpalapit si Heneral del Castillo sa atubang sang balkonahe sang balay ni Don Juan. Si Moises Ilicito ang nakahambal niya, nagsabtanay sila. Nag-insultuhanay. Gintawag ni Heneral nga idu si Moises, muchacho nga wala sang ulo, manug-uli sang buli ni Don Juan. Gintawag ni Moises nga hambog si Heneral, padayawdayaw. Ginhikayan niya ang anting-anting ni Heneral. Wala kuno sang mahimo ang anting-anting sa bala sang asintado nga taga-Malinao. Nagharakhak si Heneral. Ginpalapit niya ang iya kabayo sa atubang sang balkonahe kon diin napahamtang si Moises nga nagauyat sang riple nga Mauser. Ginhangkat ni Heneral si Moises. ‘Sige, muchaco, tilawi ang tikal mo,’ singgit ni Heneral. Dayon, ginkapulan ni Moises sang kan-on ang nguso sang riple nga gingamit niya kay Heneral. Ginpalupukan niya ang Heneral kag naigo ini sa agtang. Gilayon nga nahulog sa kabayo si Heneral del Castillo. Nagkinagula ang mga tawo, nagkinarankaran. Daw mga subay nga ginlapwahan sang ininit nga tubi.”

“Ang bandana nga pula…”

“Makadali lang ako nga nataranta, apang ginbalikan ko ang Heneral. Ginkuha ko ang bandana nga pula kag ginwagayway sa iya nawong. Apang wala na sia naghulag pa. May katingala sa iya mga mata. Paspas ko nga ginwagayway ang bandana nga pula sa iya nawong apang wala gid sang natabo. Wala na sia nagaginhawa. Patay na ang Heneral! Gintilawan ko nga kiputon ang iya mga mata apang indi masara ang iya mga alulakub. May katingala sa iya mga mata.”

“O, Simo, ginpaandaman ko sia nahanungod kay Moises. Apang wala gid sia namati sa akon. Ginsiling ko sa iya nga indi gid pag-ipadayaw-dayaw ang iya anting-anting.”

Naghibi si Anselmo, “Wala man lang gali sia sang anting-anting! Wala man lang gali sia sang anting-anting!”

“Shhhh… Husto na, Simo, husto na.”

“Wala man lang gali sia sang anting-anting!”

Padayon nga naghibi si Simo tubtub sa kaagahon. Ako naman, nagbinagbinag sang tanan. Padayon ako nga nagatuo kag nagasalig sa akon anting-anting tungod sumugod sang nadakop ako tubtub subong, ginaamligan ako sang akon anting-anting.

Madamo nga pasakit kag kastigo ang akon naaguman gikan sa mga guardia civil. Apang ari ako, buhi man sa gihapon. Madasig nga nagapali ang akong mga pilas, kag indi ako madutlan sang bala. Apang para ano nga magapabilin ako nga indi mapatay? Ano ang kaayuhan nga mabuhi ako samtang ang akon mga kaupod nagkalamatay na? Wala na si Kiko, ang tinuga nga ginpalangga ko labaw pa sa akon kabuhi. Kag si Mayang, labi lang sia nga mapahamak kon padayon ako nga indi patay. Basi sia ang balikdon kag paantuson sang mga mapintas nga kaaway. Indi ko mapahanugutan! Ilabi pa nga ginadala niya ang bunga sang amon paghigugmaanay. Kinahanglan ako mamat-ud sang labing maayo para sa kadam-an. Nahibaluan ko na ang akon himuon.

***

Nagpamalo na ang manok. Mabatyagan ko nga sa g’wa sining madulom nga bodega nga amon bilangguan, nagapamanagbanag na. Apang magataliwan ako nga indi makakita sang pamanagbanag. Ako tawo, gikan sa abo; kag sa abo, ako magabalik. Ako si Candido Iban, nabun-ag sa pamanagbanag; magataliwan sa pamanagbanag.

Nabatian ko na ang mga tikang sang mga guardia civil nga nagapadulong sa amon nahamtangan. Ginapanan-aw ko na ang ila pagahimuon…

Wala gid ako nagsala. Ginpaarakan nila kami sang luthang. Nagsilinamo ang mga linupok kag ang mga tiyabaw kag singgit sang akon mga kaupod. Kag subong, agud mapat-ud nga patay na sila, isa-isa nga ginatuslok sang bayoneta sang mga guardia civil ang kilid sang akon mga abyan kag kauturan. Wala na sang may naggahod, wala na sang naghulag. Patay na matuod sila. Ako na lang ang nabilin. Indi ako madutlan sang bala.

Tatlo ka guardia ang ari subong sa akon atubang. Ginatuslok nila sang bayoneta ang akon mga kilid kag tiyan, apang indi nila ako mapilasan. Gilayon nga nagapali ang inagihan sang bayoneta. Mabatyagan ko nga ginahadlukan sila sa akon. Nag-isol ang isa, gintayaan ako, ginluthang. Apang nahulog lang ang bala sa akon tiilan. Indi ako madutlan!

“Guardia, kilalaha ninyo kon sin-o ako. Ako si Candido Iban, pinuno nga Katipunero gikan sa Malinao, Aklan. Kon luyag ninyo nga matapos na ini tanan, diri sa akon liug…  Pilasi ang akon liug tubtub mahulog ang puti nga bato. Ina ang anting-anting nga nagagahum agud indi ako madutlan sang bala kag bisan ano nga hinganiban. Ginatuad ko ini sa inyo agud kamo mismo ang magpanaksi, agud inyo mapalapta ang mga sugilanon…

“Matuod ang anting-anting!”

 

© Peter Solis Nery [2007]

Palanca First Prize Short Story in Hiligaynon [2007]