2004

Nagtangla sa langit si Maria Angelica del Cielo kag iya nakita ang duha ka panganod sa bayhon sang kapid nga dragon nga nagapusngahanay sang kalayo. Dayon, nagsinggit sia, “Nagapabalik na sia!”

Naghurahab si Angelica kag nagkinagual ang iban nga mga pasyente. Nag-untat sa iya ginasulat si Betty Lobaton nga nurse. Nagtindog ini agud sawayon kag sitahon si Del Cielo, apang una nga nakapalapit sa nagasalimuang nga pasyente si Manuel Refael del Valle.

Sa kadamuon sang mga pasyente sa unit, Si Maria Angelica del Cielo gid ang ginkahamut-an sang balatyagon ni Manuel Rafael del Valle. Kon ayhan indi buang si Angelica kag indi tuman kadaku ang antad sang ila mga edad, ayhan nagpitik man ang dughan ni Del Valle kag matawag yadto nga love at first sight.

Daw kwarentahon na si Del Cielo kag ginaagawan na sang uban ang maitum niya nga buhok apang nagasalir sa gihapon ang iya katahum. Bal-anon nga mapino ang supat sang babaye nga, ayhan sa iban nga mga sirkumstansya, sarang nangin iloy si Manuel Rafael. Kon masaligan pa ni Rafael ang iya memorya, kaangay kuno sang mga mata sang iya nagtaliwan nga iloy ang mahinutlugon, masubo kag martir nga mga mata ni Maria del Cielo. Ginapukaw sang mga malumay nga kinaandan, mahuluy-on nga mga pagginawi kag makabibihag nga mga panghulag ni Angelica ang handurawan sang pinalangga nga iloy ni Rafael.

Sa una nga bulan ni Manuel Rafael bilang occupational therapist sa Western Visayas Medical Center Annex – Mental Health Unit didto sa Barangay Rumbang, Pototan, Iloilo, ginkulapan ang iya tagipusoon sang kapung-aw: daku, malapad, kag mabalod nga dagat sang kapung-aw. Daw malunod sia sa kapung-aw kag mahaklo niya ang tuman nga kabug-at sang balatyagon nga halos nagakulapol sa iya mga mata. iya mga mata.

Ikatatlo na niya nga assignment ang Pototan Mental Hospital apang daw ato bala nga nagapanumbalik ang iya balatyagon sadtong una sia nga nag-obra upod sa mga nakulangan sa panimuot didto sa mental hospital sang Mandaluyong.

 

1999

Sa Mandaluyong, masami sia nagabatyag sang nagalugdang nga kaluoy kag nagapanghawid nga pag-ulikid para sa iya mga pasyente. Masami sia ginabangungot nga ginaguyod sia paidalum sang mga kamoy sang kogita kag sang pwersa nga indi niya makita.

Apang mas maayo sadto ang iya kahimtangan tungod sa masami, yara sa iya luyo si Tricia Ann Ricablanca nga matahum, seksi, pirme mahumot kag masinadyahon. Masami sia ginahuluhapulas sang iya easy-going nga girlfriend tubtub nga magligid sila nga duha sa pagpalanggaanay. Nagaligid sila sa sofa, sa kama, sa salog,, kag kon kaisa, sa lamesa nga kalan-an sa kusina.

Kon kaupod niya si Tricia, indi madugayan kag malimtan ni Manuel Rafael ang mga butang nahanungod sa iya trabaho.  Ginadala sia sang pahumot ni Tricia Ann sa iban nga mga kalibutan, o ayhan sa iban nga mga dimensyon sining kalibutan. Nagamag-an ang iya pamatyag kag daw nagakayab ang iya espiritu sa himaya sang langit.

Matuod, nagabalik ang iya kapung-aw kag kabug-at sang balatyagon kon sia mabugtaw sa masunod nga aga kag wala na si Tricia Ann sa iya luyo. Kag kon liwat naman sia nga magreport sa iya duty. Apang nagahagan-hagan man ang iya magal-umon nga mga balatyagon tungod sa kadamuon sang mga pasyente kag hilikuton sa ospital.

Kon kaisa, nagakalingaw man sia sa mga kabuangan sang iya mga pasyente. Kasubong abi nanday Aaron nga nagapati nga sia kuno ang Dios, kag Juancho nga nagawali naman nga sia ang sugo sang Manluluwas.

Isa ka bes, samtang ginatudluan ni Rafael ang mga pasyente nga maghimo sang key chain bilang occupational activity for the day, nakit-an niya nga nagtindog si Juancho kag nagpalapit kay Esmeralda nga may manic disorder.

Tungod sa iya masakit, indi makapahimunog sa isa ka lugar si Lucresia Esmeralda Romualdez. Indi man sia makatulog kon gab-i. Sia ang babaye nga nagapakapoy kag makapapanguy-ab sa bulan kag mga bituon. Masami sia nga nagasugilanon sa iya kaugalingon, nagawakal sa iban nga mga pasyente, kag nagasaut nga daw kasubong nga yara sia sa tunga sang grand ballroom sang Manila Hotel. Isahanon sia nga nagasaut sang tango-Argentino kag ginapabugal niya ang kadayawan nga nakasabay kuno niya sa pagsaut si Eddie Garcia sadtong nagreyna sia sa fiesta sang Sampaloc, Manila, tuig 1969.

(Wala gid sang may nagpangusisa apang suno sa record kag mga dokumento sang Samplaoc Fiesta 1994 Souvenir Program, nagin konsorte gid man ang artista nga si Eddie Garcia masobra bente anyos na ang nakaligad, sang 1969, para sa hara sang fiesta, Her Majesty Queen Lucresia Esmeralda I).

Nagsaludo si Juancho kay Esmeralda Romualdez, gintanyag ang iya kamot nga kaangay sang prinsipe, kag ginpamangkot ang babaye nga ginbunyagan sang hayo nga “Naga-Tango-sa-Idalum-sang-mga-Bituon.” Malulo ang tingog ni Juancho, “May I have this dance, please?”

Naghuym si Esmeralda, nagbulubalakid sa iban pa nga mga pasyente nga nagaukod kag nagatinguha gid sa pag-obra sang key chain gikan sa daan nga mga cellcards. Liwat sia nga nagyuhum kag dayon nagdaho sang kamot ni Juancho. Kag nagsaut sang harianon nga waltz ang duha bisan wala sang sonata.

Nalingaw man kuntani si Manuel Rafael san kamag-an sang lawas ni Esmeralda sa mga butkon sang maambong nga si Juancho (nga indi man gali Juancho ang matuod nga ngalan apang ginatawag nga Juanch tungod kay kaanggid kuno sia ni Juancho Gutierrez nga matinee idol sang pinilakang-tabing sadtong dekada 60).

Daw sa damgo nga nagsaut sanday Esmeralda kag Juancho. Kag kon indi lang sia occupational therapist sang mental health team sang Mandaluyong, ayhang nabatian man ni Manuel Rafael ang mabaskug nga hanot kag ibwal isang orchestra ni Johannes Sebastian Bach nga nagatokar sang makakulunyag nga Emperor’s Waltz.

Apang kinahanglan niya nga ipabatyag, pabakuron kag ipatuman ang kamatuoran sa mga pasyente agud indi madugangan ang ila kabuangan kag nagalupad-lupad nga mga kaisipan. Ginpauntat ni Rafael sanday Esmeralda kag Juancho, kag ginpabalik sa ila pulungkuan.

Nag-untat si Esmeralda, ginhakop ang sidsid sang iya pula nga bestida kag pudag-pudag nga nagbalik sa pulungkuan nga daw isa ka reyna nga ginpakahuy-an sa iya trono.

Si Juancho naman, nagbalik sa luyo ni Aaron kag nagpungko. Nagakutib-kutib ang bibig sini nga nagapangakig kay Rafael. Indi mag-untat si Juancho gani ginpamangkot sia sang occupational therapist. “Ano ang natabo sa imo? Ngaa ginsabay mo si Esmeralda? Nakabati ka bala sa sonata?”

Nagtango-tango sang iya ulo si Juancho. Gintulok niya nga may pagsukma si Rafael, dayon, nagsiling, “Huo, e. Ginsugo ako san Dios! Ginsugo ako sang Dios nga sabayon sia sa pagsaut!”

Nagyuhum si Rafael del Valle sang iya huna-huna. Ginpamagkot sang iya dutan-on nga kaugalingon ang iya mangin-alamon nga kaugalingon, “Ngaa ari ako sa lugar nga  ini?”

Sang pagkabati ni Aaron (nga nagapati nga sia ang Dios) sa sabat ni Juancho kay Rafael, nagsaligbat si Aaron, “Pati ka sina,” panghiwala niya, “wala ako iya nagsugo sa iya!”

Nag-utoy-utoy sang kadlaw si Tricia Ann sang ginsugiran sia ni Raffy sang natabu sa mga kulang-kulang. Apang wala gid niya ginpaiway ang pormal nga pagbugto sang ila kaangtanan.

2001

Planado kag ginhandaan gid ni Tricia ang tanan. Nagpanihapon sila sa Aristocrat Restaurant sa Malate. Kompleto-rekados ang dinner date para sa iya natalana nga pagahimuon: may red wine, romantik nga musika gikan sa byulin, isa ka matahum nge centerpiece sang mga rosas nga duag peach, lima ka putahe sang karne, isda, manok, baboy kag utan, kag tatlo ka nagkalain-lain nga mga panyam-is.

“Nag-enjoy ka sa pagkaon?” pamangkot sang babaye bag-o ang papanyam-is.

“Very much. I love you, Tricia. Indi ako makahibalo kon maano ako kon madula ka.”

“Please, Ralph, stop. Pamatii gid ako.” Wala kurap-kurap nga gintulok sa mata ni Ricablanca si Del Valle. “Tubtub na lang diri, Rafael. Tuman na kabug-at dal-on ang relasyon nga ini. Madugay ko na ini ginpanumdum kag ginbinag-binag. Madugay na ako nga nagaantus sa imo luyo. Mas palangga mo ang imo trabaho, mas palangga ko si Choy. May intyendihanay na kami. Maupod ako sa iya pabalik sa States. Goodbye, Rafael.”

Ginhalukan ni Tricia Ann Ricablanca si Manuel Rafael del Valle. Ginuribay sang dalaga ang iya shoulder bag. Pahutik nga naghambal, “Ubusa ang dessert.” Nagtindog sia kag naglakat pagua sa balay-kalan-an nga wala sang bulubalikid.

Daw gintapma sang malapad kag kibulon nga mga kamot sang higante si Rafael. Nabatyagan niya nga nagpalanginit ang iya mga guya. Daw luyag niya isuka ang tanan niya nga kinaon. Nagtulo ang iya luha sa leche flan kag nagtuga ini sang buho nga daw ato bala nga asido sa mahuyang nga metal.

Sumugod sadto, wala na sang nangin girlfriend si Rafael. Nakatilaw man sia nga nakipagdate sa iban kag masami man sia ginapalapitan sang mga babaye kag mga agi sa diskuhan o mag salu-salo apang wala na gid may ginseryoso nga relasyon si Rafael del Valle.

Pagkatapos sang siyam pa gid ka bulan sa Mandaluyong, napangamuyo si Raffy kag nagpangayo sa Dios nga halinon sia kag idestino sa iya dakbanwa nga namat-an, sa syudad sang Iloilo.

2002

Bilang sabat sa iya gin-ampo nga mga pangamuyo, ginplastar sia kag ginpahamtang sang Dios sa New Life Therapeutic Center nga isa ka sentro sa pagrehab sang mga adik kag durugista.

Maaplud tunlon ang assignment nga ato, apang ginbaton niya. Tuman kasakit nga mga handurawan ang ginadulot sang mga kaladtuan nga lugar sa Manila. Luyag niya malagyo nga daw pispis sa kahawaan. Luyag niya maglupad agud malipat. Ayhan sa Iloilo, makasugod sia sang bag-o nga kabuhi.

Kag didto sa New Life Therapeutic Center, samtang nagatrabaho sia sa tunga sang mga dik, daw landong nga nagtubo ang kaakig kag pangbasol sa dughan ni Rafael. Nanugunan gid sia sa mga kabataan nga nagguba sang ila buasdamlag paagi sa droga.

Walo sa kada napulo nila ka pasyente, nagtilaw sang droga bangud kulang sa pagtamod sa ila mga panimalay. Nga daw ato bala nga luyag nila silutan ang ila mga ginikanan nga wala naghatag sa ila sang atensyon kag pagtamod sa paagi nga nagaguba man sang ila kaugalingon nga mga kalawasan kag pagkatawo.

Daw damug nga nagsamo sa dughan ni Rafael ang demonyo nga mga balatyagon sa adlaw-adlaw nga pag-atubang niya sa mga adik. Akig sia apang naluoy man, nagakanugon kag nagapamasol, nagahusgar kag pilit man nga nagahangop.

Pagkatpos sang isa ka tuig kag tatlo ka bulan, liwat nga nagdangup si Manuel Rafael sa Dios. Sang pyesta sang Nuestra Senora de Candelaria sang Jaro, ginpangamuyo niya nga isaylo sia sa kon diin ang mga pasyente may ara lang pisikal nga ginabatyag. Daw indi na gid kuno niya mabatas kag magwanta ang mag-obra sa mga buang kag adik.

Apang ang Dios may iban nga buko kag handum para sa iya. Gin-assign sia sa mga kulang-kulang kag mga delusional didto sa Western Visayas Medical Center Annex – Mental Health Unit. Kag didto sa Pototan, gintun-an niya nga sundon kag tumanon ang giha sang indi makita nga ang Dios.

2003

Ginbug-os ni Rafael ang iya pag-alagad sa mga nakulangan. Nakita niya ang pelikula nga “Awakenings” nanday Robert de Niro kag Robin Williams nahanungod sa bulong nga dopamine kag mga halos-zombie na nga mga pasyente. Liwat sia nga nagsalig kag nabuhian sang paglaum. Ilabi pa gid niya nga gintun-an ang kahimtangan, ang mga masakit kag kondisyon sa mga pasyente. Masami sia nagapakigsugilanon kag nagapakighinun-aon sang mga nars, duktor, kag bisan kusinero kag tinawo sa mess hall nahanungod sa mga kaso sang ila mga pasyente.

Ginhatagan niya sang pagtamod si Maria Angelica del Cielo kag gintanaw ang record sini. Wala sang klaro kag makahulugan nga Patient’s History sa chart ni Angelica, kag mangin sa pinakatinagu-tago nga psychiatric files. Indi mapat-ud kon matuod gid man bala nga kwarenta anyos na sia, kon diin sia natawo, kon may pamilya pa bala sia, kag kon diin na sila. Wala man sang iban nga mga himata o abyan si Angelica nga nalista sa iya record magluwas sa isa nga ginatawag kay Soledad nga wala man gani nakita sang pinakadumaan nga nars sang mental unit.

Sa kadamuon sang ila mga pasyente, bisan ang duktor nga nagbaton kay Angelica del Cielo, indi na gani makadumdum sang hitsura ni Soledad nga amo kuno ang nagdul-ong kag nagbilin kay Angelica.

Isa ka adlaw sang Pebrero 2000, ayhan petsa 29 sadto, apang indi man mapat-ud ni Tay Teofilo nga security guard tungod daw kasubong man lang ang adlaw nga ato sang iban pa nga mga inadlaw sang Pebrero, gindul-ong kuno ni Soledad si Angelica sa mental hospital. Suno kay Teofilo Alegario, halos magkaangid ang hitsura sang duha. Daw pareho kuno sila nga pihak sang isa ka kapayas. Halos magkasing-edad man kuno sila tan-awon.  Apang indi masaligan si Teofilo. Kon kaisa, indi man maghilibati ang iya mga panugiron kag sugilanon.

Apang makawiwili ang mga panalaysayon sang tigulang nga sekyu. Nagawaras kuno kag nagasala sadto si Angelica. Nagahurahab kag nagahilibion. Suno pa kay Tay Pelo, akig si Angelica kag nagasalimuang. Ginasukmatan n’ya kag ginalalis si Soledad. May pila ka mga tinaga nga madumduman si Tay Pelo Alegarion nga ginpangsinggit kuno ni Angelica del Cielo (“Indi ako magpati sa imo, ginkaon mo ang shugrom! Magapabilin ka ka huben samtang ako iya magatigulang. Gintiplang mo ako!”) apang wala man sia sang nahangpan. Basta lang, sa estorya ni Teofilo Alegario, daw klaro nga si Soledad lang ang nagauyat sang leyabe nga sarang makabukas sang baul sang mga likum nahanungod sa pagkatawo ni Maria Angelica. Ambot kon ngaa wala sang nakuha nga impormasyon ang nars nga nagbaton sa ila.

Suno kay Teofilo Alegario,. Wala untat kuno ang pagturasok ni Angelica kay Soledad samtang nagabura ini sang berde nga likido. May berde kuno nga likido nga nag-ilig gikan sa baba ni Angelika samtang nagasinggit ini, “Sapat ka, Soledad. Gintiplang mo ako. Indi ko luyag mangin tigulang. Gintraiduran mo ako!”

Wala na ginsapak ni Manuel Rafael ang suliganon ni Teofilo Alegario nahanungod sa berde nga likido nga nagbuho kuno sa semento sang nagtulo ini gikan sa baba ni Angelica del Cielo.

Luyag pa gid kuntani nga tun-an ni Manuel Rafael ang kaso ni Angelica bangud man lain gid ang panghulag ni Del Cielo sang sa iban nga mga pasyente sang mental unit kag makatilingala gid nga kulang-kulang ang impormasyon nahanungod sa pagsugod sang iya masakit. Apang halos blangko ang chart kag wala naman sang iban pa nga mga informants nga makahatag sang impormasyon nga luyag niya mahibaluan. Madamo sia sang kinahanglanon nga mga detalye kag wala gid sia sang mapamangkutan. Kon iya sugilanunon kag usisaon si Angelica, kon anu-ano ang ginapangsabat sang babaye.

Sa pagkamatuod, mayo kuntani estoryahon si Maria Angelica. Ugaling lang kay tuman kaalam sa iya kag may ginapangwakal pa sia nahanungod sa mga aliens, kag iya kuno puluy-an sa iban nga plaeta. Halimbawa, tul-id kag mabusisi nga mapaathag ni Angelica ang Theory of Relativity ni Einstein, kag maangut niya ini sa pagtigulang. May mga “speed of light” sia nga ginapangwakal nga kon masundan mo, ayhan magahaylo sa imo sa pagpati nga sarang mabalikan ang naglinigad kag makawatan ang pagtigulang o pag-edad sang tawo.

Bisan si Dr. Gellada, nga duktor sang mga buang apang may huyog man sa mga teoriya ni Einstein, nagakaurungan kay Maria Angelica del Cielo tungod kay husto tanan ang iya ginapanghambal: klaro, kalkulado kag nasandig sa rason.

Nagapati si Dr. Gellada nga mayo ang prognosis o ang dalagan sang balatian ni Angelica. Nagapati ang duktor nge epektibo ang kombinasyon sang mga antipsychotic drugs nga Thorazine (isa ka chlorpromazine) kag Nozinan (nga levomepromazine) agud masatbilizar ang modo kag dalagan sang panimuot ni Del Cielo. Kag ginahagan-hagan naman sang biperiden nga Akineton ang pagkisi-kisi sang kaundan sa guya ni Angelica nga parkinsonism side effect naman sang Thorazine kag Nozinan.

Para kay Doc Gellada, si Angelica ang una nga kandidato sang Pototan Mental Hospital nga magaayo sa iya masakit nga schizophrenia. Ugaling lang kay kon pamagkuton ni Angelica nahanungod sa iya ginhalinan, kon diin sia natawo kag nagdaku, ukon nahanungod kay Soledad, nagalinangka ang iya mga sabat. Daw sa wala diri, wala didto. Daw taga-iban sia nga planeta.

Daku nga palaligban para kay Dr. Gellada si Maria Angelica del Cielo, apang tungod wala man sang pamilya kag himata nga sarang makabulig kay Angelica, halos na lamang sia ginahatagan sang malawig nga pagtamod ni Dr. Gellada. Ang siling sang psychiatric doctor, “Kon may mabulig sa iya ang bulong kag mga therapeutic activities, amo na lang ina siguro. Kon wala, wala na kita sang sarang mahimo. Wala man sang naga-ulikid sa iya. Apang kanungon kay mas daku kuntani ang iya potensyal nga mag-ayo sang sa iban nga pasyente.”

2004

Dayon, sang Pebrero 29, 2004, isa ka babaye nga ayhan kaedad lang ni Manuel Rafael ang nag-abot sa mental hospital agud sa paduaw kay Angelica. Daku ang pagkahawig sang babaye nga ini kay Angelica. Sang una sia nakita ni Rafael, nakasiling ang ulitawo nga ang dumuluaw amo ang huben ang bersyon ni Del Cielo. Ang ngalan sang bisita… Soledad del Cielo.

Si Rafael ang sahi sang tawo nga wala nagapadasu-daso. Malawig niya nga ginapanumdum kag ginabinag-binag ang mga butang bag-o maghimo sang pamat-ud. Apang sang iya nakita si Soledad, nag-untat ang tanan sa iya palibot kag ang magayon kag mahinutlugon lang nga nawong ni Soledad del Cielo ang iya nakita. Kon mapatihan lang niya ang ginahutik sang iya dughan, ayhan ginpalapitan na niya ang dumulaw kag gintanyagan sang kasal. Sa malip-ut nga pulong, na-love at first sight si Manuel Rafael sa bisita ni Angelica del Cielo.

Gin-adlaw-adlaw ni Soledad ang pagduaw kay Angelica nga sang hinali man nagpalangluya sumugod sang iya liwat nga nakita si Soledad pagkatapos sang mga apat gid man siguro ka tuig.

Nagpulun-pulon kag naghinambod ang mga pamangkot sa huna-huna ni Manuel Rafael del Valle. Tungod daw ato bala nga nadulaan sang kusog sa pagpakigbato si Angelica. Sang hinali, daw wala na sia sang determinasyon kag pagpanikasog nga mabuhi.

Ginpatan-aw ni Rafael si Angelica sa mga duktor kag narses apang wala man sila sang matudlo nga masakit o kondisyon-medikal. Wala sang ginreseta nga bag-o nga bulong si Dr. Gellada. Wala man sang iban nga panugyan ang medico nga si Dr. Joaquin Santacera nga nag-eksamen liwat kay Angelica sa pagpakitluoy ni Rafael. Ang masubo, wala sang pagbag-o o pag-ayo ang kahimtangan ni Angelica sa adlaw-adlaw sumugos sang nagbalik ni Soledad.

Tubtub nga halos daw nalimtan na lang si Angelica. May isa na naman ka bag-o nga pasyente nga gin-admit kag amo nama ato ang ginhatagan sang daku nga pagtamod tungod summa cum laude kuno ato sang U.P. kag nagasalimuang nga sia kuno amo ang matuo-tuod nga si Fernando Poe, Jr.

Samtang, pagayon naman ang pagkahulog sang buot ni Rafael kay Soledad. Nagasugilanon sila kag upod pa gani nga nagapamahaw. Kag, kon kaisa, nagapanyaga. Ginalibak na si Manuel Rafael sang mga nars, ilabi na gid ni Betty Lobaton nga may likum nga pagpasulabi sa iya. Apang wala nagasapak sang mga witi-witi nga sugilanon si Rafael.

Malipayon si Raffy kon nagapakighambal sia kay Soledad. Apang kon kaisa, nagalingin man ang ulo sang ulitawo sa mga sabat sang babaye. Kasubong na lang abi sang ginpamangkot niya si Soledad kon ano ang kaangtanan sini kay Angelica.

“Luyag mo gid bala nga sabton ko ang imo pagpangusisa?” Nagpusnga si Soledad. “Nagapamngkot ka apang indi ka man magpati kon sugiran ko ikaw.”

“Ngaa, ano ang inyo kaangtanan?”

Ginlabo sang panulok si Soledad ang pagkatawo ni Rafael. “Mag-utod kami ni Angelica.”

Nagtango si Raffy. Malip-ut nga kaligong. Sang ulihi, naghambal sia, “Kon hitsura ang pagbabasehan, sarang mo na mangin iloy si Angelica.”

Daw nagadayan sa iban nga planeta ang utok ni Soledad. “Ginsiling ko na, indi ka magpati kon sugiran ko ikaw. Kapid kami ni Maria Angelica. Isa lang ang amon ginhalinan.”

Naghipus lang si Del Valle.

Nagtuad pa gid sang mga butang si Soledad nahanungod sa planeta nga ila kuno ginhalinan. Mga alien kuno sila Angelica nga ginbilin sa ila spaceship agud magtuon san kinabuhing dutan-on. Berde kuno kag nagalapot ang ila dugo kon napun-an sila sang tuman nga emosyon. Kag ang ila berde nga dugo, sarang makabuho sang semento.

Madamo pa sang ginpanghambal si Soledad apang wala na sia ginpatihan ni Manuel Rafael. Para sa nagahigugma nga ulitawo, nagalahog lang ang babaye. O ayhan, nagapabuan-buang agud kalimtan na lang ni Rafael ang iya buko nga pagpangaluyag.

Apang padayon si Rafael nga naghatag sang panahon kag pagtamod sa misteryosa nga babaye. Isa ka adlaw, gin-agda ni Rafael si Soledad del Cielo sa isa ka panyapon nga nasundan pa gid sang isa pa ka panyapon kag pagtan-aw sang sine nga “Lord of the Rings, The Rteurn of the King.”

Nag-anaw sa sinehan tungod sa mga luha nga nag-ilig gikan sa mga mata ni Soledad samtang nagatan-aw sila sang pelikula. Indi mahangpan ni Manuel Rafael kon ngaa nagahibi si Soledad. Kag wala man niya napunggan ang pagluha samtang ginatulok niya ang palaligban nga babaye nga naghibi sa iya luyo. Dayon, gin-uyatan niya ang kamot ni Soledad del Cielo kag wala na yadto ginbuy-an sang babaye.

Pagkatapos sang sine, sa pang-agda ni Raffy para sa isa ka tasa nga kape, nag-upod si Soledad sa balay ni Manuel Rafael. Sa pagsulod gid nila, ginhakus sang hugot ni Soledad si Raffy samtang ginasarado sang lalaki ang ganhaan.

Dala sang daku nga panghandum sa katahum kag kahumot ni Soledad, kag ayhan, sang iya man kailigbon kag kaugalingon nga kasubo, ginbalusan ni Rafael ang tagsa ka haluk kag hakus sang babaye. Natumba sila sa sofa sang sala, nahulog sa malum-ok nga carpet nga duag mint green, kag nagligid sa salog.

Si Soledad ang nag-uba sang azul nga polo ni Rafael, kag ginbuligan man sia ni Rafael agud ubahon naman ang iya dalag nga blusa. Sang pareho na sila nga wala mga panapton, gin-angkon ni Rafael si Soledad.

Sang malapit na sia sa himaya, nakita ni Rafael ang dagway sang Dios. Nakabatyag sia sang tuman nga kalipay, nadula sia sa kalibutan. Nakita niya ang pagtuga sang sansinukob, ang una nga mga tinion sang planeta, ang una nga mga porma sang kabuhi sa planeta. Madasig nga naglabay sa mata sang iya hunahuna ang tanan-tanan. Dayon, nakita niya ang iban pa nga mga bituon, ang iban pa nga mga planeta, ang kristal nga kryptonite ni Superman, ang planeta nga ginakulapan sang matin-aw nga yelo, kag ang kamatayon sang iban nga mga bituon.

Apang wal nakita ni Rafael del Valle ang pag-agay sang berde nga likido halin sa baba ni Soledad del Cielo. Nagbura sang berde nga likido ang babaye nga nagauyat sang leyabe sa mga tinago nga likum ni Maria Angelica del Cielo. Nagtulo ang berde nga likido sa mint green nga carpet sang sala ni Rafael kag nagmantsa ini.

Amat-amat nga nagbuho sa salog nga semeto ang amo nga mantsa.

 

© Peter Solis Nery [2004]

Palanca Second Prize Short Story in Hiligaynon [2006]

Daw sa ka hinali lang, nangin-berde ang langit sa ibabaw sang mga bukid sang Kirkir. Labing masiri ang pagkaberde kag daw nagsuay ini sa azul nga kahapunanon sang Madlus. Makalilingaw ang pagsamo sang mga duag samtang amat-amat nga nagsingkal ang berde nga kasanag sa abaga sang Kirkir.

Apang wala ini sa bungog ni Ubal. Padayon ang pagtulok sang pangayaw sa daw dila nga nagtubo sa iya dughan. “Ano ang butang nga ini?” pamangkot niya.

Nagyuhum si Stok. “Ina ang orbis, kinahanglan mo ina agud magtinlo sang ginahaklo mo nga hangin. Lain ang komposisyon sang imo lawas, indi ka mabuhi diri sa Madlus kon wala ina.”

Gintudlo ni Stok ang langit sa nakatungdan. “Tan-awa,” siling niya.

Gintulok ni Ubal ang bahin nga gintudlo ni Stok. Samtang ginahimutaran niya ang pagbaylo sang duag sang kalangitan, labi nga nagpagsik kag nagtinlo ang iya pamatyagan. “Ano ang kasanag nga ina?”

Nagyuhum liwat si Stok. “Ina ang Dyuman, ang ikaduha nga adlaw sang Madlus,” sabat niya. “Ang mga bukid sang Kirkir ang ginakabig niya nga puluy-an… Kari ka, kinahanglan mo nga makapahuway. Buas naton suguran ang pagpangita kay Wuting.

Nagtango si Ubal. Dayon, namangkot sia, “Pamatyagan ko lang bala ini, o ginasuyop gid man sang kasanag nga ina ang akon kusog?”

Naglungo si Stok. “Wala ka nagadamgo, matuod ang nabatyagan mo. Apang indi lang Dyuman ang nagasuyop sang kusog mo. Dungan ka nga ginabutong sang duha ka adlaw nga may nagkalain-lain nga mga kinaiya. Mapalaron ka pa kay indi mo makita gikan diri ang Sheme.

“Mapalaron?”

“Sheme ang ginakabig nga una nga adlaw sang Madlus, apang kinahanglan tabukon mo pa ang kabukiran sang Pinggon sa tion nga ini agud makita ang mata sang azul nga adlaw.”

Nagtango si Ubal samtang nagpadayon si Stok sa pagpaathag, “Tuman ka singkal ang pagsambuwa sang mga adlaw diri sa Madlus. Ambot lang kon maantus mo ang pagsumpunganay sang Sheme, Dyuman kag Pintas. Apang daw ginasuyop sang mga adlaw ang dugo nga gintughong ko sa imo.”

“Pintas?”

“Ang ikatatlo kag pinakamakusog nga adlaw sang Madlus. Makita mo ina buas sa aga.”

“Stok, tawo ka bala, o labaw pa sa tawo?”

“Sa kalibutan nga ini, Ubal, wala sang lugar para sa indi labaw pa sa tawo.”

Gindapit ni Stok kag ginpangunahan si Ubal sa paglakat.

Sa malip-ut nga dalan nga ila gin-usoy pakadto sa puluy-an ni Stok, indi mapahamtang si Ubal. Wala sia sang nahangpan. Ang tanan nga natuonan sang iya panulok gilayon nga nangin mga palalibugan, mga paktakon..

Nagsulod sila sa isa ka madulum nga kuweba. Ginkuha ni Stok ang isa ka daku nga pakinhason, ginkandus ini sa isa ka bubon-bubon, kag ginbasya sa mabalas-balason nga salog ang naga-igpat nga likido. Sa gilayon, nagsanag ang bilog nga hulot sang kuweba. Nakita ni Ubal nga wala sang mga muwebles. Sa baylo, may mga laya nga dahon nga gintumpok sa porma sang pulungkuan kag hiligdaan.

 

Daw ginpintahan sang dugo ang kalangitan sang nagbugtaw si Ubal sang masunod nga adlaw. Pagkatapos panginanon, gindala sia ni Stok sa putuk-putukan sang Bato-Nasidlangan.

Gintudlo ni Stok ang mata sang adlaw nga pula. “Atubanga ang iwag sang Pinats kag pamatii ang iya ginahutik.”

Ginhimutran ni Ubal ang nagabaga nga kasanag sang adlaw. Gintulok man ini si Stok nga may pagbana-bana.

“Ano ang ginapatimaan sang kasanag nga ina para sa imo, Ubal?”

“Ano ang buot mo silingon?”

“Wala sang ginapangayo nga sakripisyo gikan sa imo ang Pintas?”

Nagkurinot ang nawong ni Ubal. Nabatyagan niya nga nagtiskog ang orbis sa iya dughan. Nag-untat ang paglaba sini. Daw isa gid man ka tapak ang kalabaon sang organ nga nagtubo sa iya dughan.

“Ano nga sakripisyo?” siling ni Ubal. “Ano ang buot mo silingon?”

“Wala pa gid bala nagsulod sa huna-huna mo,” pamangkot ni Stok samtang padayon sia nga nagatulok sa nagabalingaso nga mata sang adlaw nga pula, “nga ining pagpasimpalad mo wala sang madangatan tubtub indi ka makahimo sang isa ka sakripisyo?”

Wala nagsabat si Ubal, kag wala man sang may ginsugpon si Stok.

Nagluntad ang malip-ut nga kalingong tubtub gintaklos ni Stok ang iya sanduko. Dayon, ginsuguran nila ang pagpanaog sa mataliwis nga mga bato.

Samtang nagaus-us sila, nakita ni Ubal ang pagpalangudog ni Stok. Daw ginsudlan sang kon ano nga pwersa ang lawas ni Stok kag nagluad sia sang nagainggat nga mga bato.

Ginpulot ni Ubal ang tatlo sa mga nahulog nga bato, “Diin ini naghalin?”

“Nakita mo kon diin,” sabat ni Stok.

“Apang ano ang mga ini?”

“Wala ako nakahibalo kon ano ang ngalan o kapuslanan sina.” Hungod nga nagyuhum si Stok, “Ayhan, nagaalalawas lang nga katahum… kinalis nga katahum.”

“Katahum?”

“Ayhan, kon kabigon mo nga kahagugma ang pwersa sang adlaw,” paathag ni Stok, “mas mahapus mo mahangpan ang tanan.”

Ginkuha ni Stok sa kamot ni Ubal ang nagainggat nga mga bato kag ginhaboy sa dalag nga tubi nga nagailig gikan sa tuburan sa ila alagyan. Gilayon nga nagtin-aw ang tubi kag nagtuhaw ang isa ka matahum nga lin-ay nga nabayuan sang bulawan.

Madasig nga nagluhod si Stok. Nagluhod man si Ubal bisan wala niya nahangpan ang nagakatabo. Gintulok lang sila ang nagtuhaw nga makatilingala.

Pula ang malaba nga buhok sang makatilingala nga aparisyon kag nagabaylo-baylo ang iya panit apang indi mahinago ang iya mengkus kag sismeglan gani napakot ni Ubal nga isa ini ka babaye. Nagtiskog sang labi ang orbis ni Ubal.

Nagyuhum ang makatalanhanga nga babaye.

Samtang nagaduko si Stok, ginhimutaran ni Ubal ang matahum nga makatilingala. Buot niya ipamangkot ang ngalan sini.

“Ako si Yanggaw sang Busaylak. Maghalong kamo. Ilabi na gid ikaw, pangayaw.”

Nahangpan ni Ubal ang ginpaalinton sang makatilingala nga babaye bisan pa wala niya namutikan ang pagtikab sang baba sini.

“Maglikaw kamo sang banas,” padayon sang makatalanhaga. “Indi ninyo luyag nga masugata si Kriyum samtang nagasambuwa ang Pintas kag ang Sheme.” Gintudlo ni Yanggaw ang direksyon sang Kirkir, amo lang ato kag daw tig-ab nga nadula ang aparisyon sang babaye.

 

Gintabok nanday Ubal kag Stok ang pukatod sang Pinggon kag nagpahuway sila sang makadali. Samtang ginatun-an ni Ubal ang gahum kag kinaiya sang Sheme nga nagapakig-away sa nagabalingaso nga pwersa sang Pintas, nagpangtapas sang bungang-kahoy si Stok.

Nasiplatan ni Ubal nga ginhakus ni Stok ang mga kahoy bag-o niya labuon ang mga ini sang sanduko; apang nagpamat-ud ang pangayaw nga tuman ka makatilingala sang mga butang kag pagsulundan sa lugar nga iya naapukan gani wala na niya ini ginhatagan sang daku nga pagtamod. Padayon na lamang niya nga ginbantayan ang pagsu-ayay sang mga adlaw. Padayon man nga nagsaut ang iya dugo kag nakabatyag sia sang tuman nga kalangkag kag kapagsik.

Gin-agda ni Stok si Ubal sa pagkaon. Gilayon man nga nagpalapit si Ubal.

“Magkaon ka,” agda liwat ni Stok.

“Ano nga mga prutas ini? Ngaa may mga mata sila?”

Wala ginsapak ni Stok ang mga pamangkot ni Ubal. Sa baylo, ginpihak niya ang isa ka mapula-pula nga daw kalubay kag ginpakita kay Ubal kon paano ini kaunon. “Kinahanglan mo nga magkaon kon luyag mo padayunon ang pagpanglakaton. Wala kita makahibalo kon san-o magapakita si Wuting,” siling ni Stok samtang ginatanyag sa pangayaw ang kapihak sang prutas.

Wala sang nahimo si Ubal. Napilitan sia nga tilawan ang ginduhol nga prutas ni Stok tungod, sa pagkamatuod, madugay na nga nagakalam ang iya suluk-sulok. Nakibot sia sa katam-is sang prutas. Naluyagan niya ang daw pulot nga damil sang kulukalubay. Nagtiskog liwat ang iya orbis.

“Sin-o si Kriyum?”

Diutayan lang masalam-ukan si Stok sa pamangkot ni Ubal.

Ginsulit ni Ubal ang pamangkot, “Sin-o si Kriyum?”

“May nagasiling nga sia amo ang mapintas nga kapid ni Wuting. May nagasiling man nga sia amo mismo si Wuting sa mapintas nga dagway.”

“Ti, ngaan naglikaw kita sa iya?” ibwal ni Ubal. “Kon sia gid man si Wuting, natapos na kuntani ang akon pagpangita sa iya.”

“Kag ano kon indi sia si Wuting?’

“Nakita mo na bala, Stok, si Wuting?” daw nagapang-uliga nga pagpangusisa ni Ubal.

Wala nagsabat si Stok.

“Paano mo makilala si Wuting kon makita mo sia, Stok? Ano ang dagway ni Wuting? Ano ang dagway ni Kriyum?”

Nahangpan ni Stok ang pamangkutanon sa nawong sang panagyaw gani ginsuguran niya ang pagsaysay sang nahanungod kay Kriyum.

 

Didto sa nagaindakal nga mga busay sang Sapalok una nga nasumalang ni Stok si Kriyum, nga ginatawag man Lastik bangud sa gahum sini nga magpatubo sang mga dugang nga butkon kag batiis, mga kamot kag tiil.

Sang nagsumalangay ang lamharon nga si Stok kag ang ginakahadlukan nga si Kriyum, nagpungko anay sila nga duha kag nagtulukay bangud isa lamang ang sarang makaagi sa mutsi nga nagataytay sang mga busay.

“Sin-o sa aton nga duha ang pagalakbangan?” pamangkot ni Kriyum Lastik. Wala sang kapintas o pagpamahog sa tingog sang gamhanan nga lastik apang tungod bata-on pa sadto si Stok, daku nga kakugmat ang dulot sa iya sang tingog ni Kriyum. Ginhinago niya ang kahadlok, kag nagpasimple nga nagyuhum.

Padayon sila nga nagpungko kag nagtulukay sa kalinong sang kon pila ka tinion pa. Sang ulihi, namangkot si Kriyum.

“Ano ang labaw pa sa Kanamit?”

Nakibot si Stok sa pamangkot apang bangud luyag niya nga kilalahon bilang isa ka kaangay, nagpakighambal sia sa lastik nga daw ato bala nga nagsumalangay sila sang banas para sa amo nga kabangdanan.

“Kasakit,” sabat niya, “tungod ang kasakit nagatabog sa kanamit.”

“Ano ang malabaw pa sa Kasakit?”

Nagpanumdum si Stok. “Gugma. Tungod sarang naton batunon ang kasakit sang aton ginahigugma.”

“Kag ano ang malabaw pa sa Gugma?” dugang nga pag-usisa ni Kriyum.

“Wala na, Kriyum.”

“Kag ano ang Wala?”

Labi pa gid ang kakibot ni Stok sa ulihi nga pamangkot sang lastik apang nahimo niya nga baliskaron ang sitwasyon.

“Surigi ako kon ano ang Wala,” hambal ni Stok.

“Pagasugiran ko ikaw. Kilalaha nga ini ang kalibutan ni Wuting. Ang maayo nga mga anak ni Wuting nakahibalo sang kanamit, kasakit kag gugma. Ginapadyaan ang matutum nga mga anak ni Wuting. Apang may ara pa nga liwan nga kalibutan nga indi iya ni Wuting. Didto, wala sang ihibalo nahanungod sa mga butang nga ini. Liwan nga pagpalakat ang nagaluntad didto. Ginatawag naton nga wala ang kalibutan nga ato. Apang sa pagkamatuod, indi sia Wala kundi Liwan.”

Naglabay ang mga tinion sa kalinong tubtub nag-ugsad ang berde nga Dyuman.

Sang ulihi, nagpamangkot liwat si Stok. “Matuod bala ang ginasugid nila nahanungod sa imo, nga nagataub kag nagahunas ang imo kaalam?”

Nagtango si Kriyum. “Labing matuod, apang yadtong mga nagsiling sina wala nagtuad sa imo nga masami lang nila masal-an nga taub ang hunas.”

“Sa banta ko,” siling ni Stok, “mabudlay ang mangin maalam.”

“Ayhan. Apang wala mo pa ina nahibaluan, kag ayhan, indi mo na ina mahibaluan pa. Para sa imo, ang kalibutan padayon nga pagaluwason sang paghigugma kag sakripisyo… Apang tinguha-i nga magkalipay sa imo kaugalingon nga pamaagi.”

“Kon maghambal ka, daw kilala mo gid si Wuting.”

Nagyuhum si Kriyum sang yuhum nga indi gid malipatan ni Stok samtang sia nagakabuhi.

“Sugiri ako,” pangabay ni Stok, “matuod bala nag ikaw si Wuting suno sa ginahambal sang iban?”

Amo lang yadto kag nagtindog si Kriyum. Nagngurub sia nga daw sapat, akg nagtululubo ang mga butkon kag kamot sa iya kalawasan. Dayon, naglumpat sia sa nagaindakal nga mga busay sang Sapalok.

 

Naurungan si Ubal sa sugilanon nga iya nabatian. Namalhan man sang laway si Stok. Liwat nga nagluntad ang pila ka gutlo nga kalinong sa tunga nila.

Sang madugayan, namangkot si Ubal, “Ngaa ginlikaw kita ni Yanggaw?”

“Si Yanggaw isa ka makatilingala nga tinuga,” paathag ni Stok. “May mga gahum sia sang babaye nga tuman ka kusog para sa mga lalaki. Sa pagbanta ko, naham-utan ka sang makatilingala. Wala nagapakita si Yanggaw sa kay bisan sin-o lang.”

“Matahum nga babaye si Yanggaw,” muno ni Ubal.

“Indi babaye si Yanggaw bisan pa nakita mo nga may mengkus kag sismeglan man sia. Nagapakita lang ang mga kasubong niya suno sa imo kaulag kag kailigbon. Kon ikaw nangin isa ka babaye, ayhan nakita mo man nga may tugkuran sia.” Nagyuhum si Stok, “Mag-andam ka sa mga kasubong ni Yanggaw.”

“Sin-o ang mas gamhanan, si Kriyum, si Wuting o si Yanggaw?” pamangkot liwat ni Ubal.

“Sa kalibutan nga ini, Ubal, ang kada isa ginasugid nga gamhanan. Apang tumalagsahon lang ang nagapati sa iya kaugalingon nga gahum. Diri sa Madlus, ang pinasahe nga kinaadman mo amo ang imo gahum. Kon makapatubo ka sang mga kamot, mauntat ang pagkagamhanan ni Kriyum. Kon makapanginwala ka kasubong ni Ynaggaw, madulaan man sia sang pagkagamhanan. Kon mapapati mo ang madamo, ano pa ang kapuslanan ni Wuting?”

“Ano ang gahum mo, Stok?”

“Ang pagkabuhi suno sa akon ginatuohan.”

“Kag ano ang imo ginatuohan?”

“Bag-o ko sabton ina, buot ko mahibaluan kon ngaa luyag mo makita si Wuting.”

Nagpungko si Stok sa landong sang isa ka madabong nga kahoy. Puti ang mga malapad nga dahon sang daku nga kahoy apang sa tagiti sang Sheme, daw mga iraw ini sang mainit nga mga bituon. Naglingkod man si Ubal kag nagsandig sa puno. Pilit niya nga ginhanduraw ang iya mga naglinigad.

“Sang diutay pa ako,” sugod sang panugiron ni Ubal, “gindala ako sang akon mga ginikanan sa Loa agud makigkita sa mangin-alamon nga si Pokis. Ako ang ulihi nga dumuluaw ni Pokis. Kag bag-o sia nagtaliwan, ginbilin niya sa akon ang ngalan ni Wuting…”

Padayon nga ginsaysay ni Ubal ang tanan nga nadumduman niya nahanungod sa pagduaw nila sa mangin-alamon duha ka napulo na ka tuig ang nagligad.

 

Trese anyos lang si Ubal sang gintabok nila sang dagat-kalayo sang Zinfer padulong sa kagulangan sang Loa kon diin nagapuyo si Pokis nga ginasugid nga magin-alamon.

Makatalagam ang banas pakadto kay Pokis, indi lamang tungod sa mga kibot nga ibwal sang kalayo gikan sa idalum sang duta, kundi bangud man sang madamo kag mabangis nga mga skorkis sa kadulum nga nagabuga sang kalayo sa ibabaw sang duta; apang nagpangisog gid si Tormon nga amay ni Ubal. Indi sia pag-untatan sang wara-wara sang iya asawa tubtub indi mabulong ni Pokis ang kahimtangan ni Ubal.

Dugang pa, sa kagulangan sang Loa, madamo sang mga tigbaylo nga sa isa ka pisok nagailis sang dagway kag panimuot. Apang ang tanan nga ato ginbatas man ni Mirda, ang masakiton nga iloy ni Ubal. Wala tinimuk-timok nga nagtaklas man sa mga bato kag nagkabit-kabit sa mga balagon ang asawa ni Tormon, tanan para lang sa handum nga mapaayo sang mangin-alamon ang iya anak.

Tatlo ang mata ni Pokis. Tatlo man ang iya kamot kag tiil. Daw wala sia nagapamisok kag daw wala nagauntat sa pagbantay ang iya mga mata. Bag-o pa man nahinambitan nanday Mirda ang Tormon ang ila tinutuyo, ginpakot na ini ni Pokis.

Ginwaslik-waslik ni Pokis ang tatlo niya ka butkon kag nagtuhaw ang berde nga aso sa iya atubangan. “Ang tagsa ka lalaki o babaye sa aton,” hambal niya sa pagsugod, “isa ka nagalagaw nga manugpatay. Kon ikaw lalaki, nagpakigsumpong ka kag nagpatay sang babaye nga nabun-ag upod sa imo sa isa ka lawas; kon babaye, ginlutos mo kag ginpatay ang imo kapid nga lalaki.”

“Ano ang natabo kay Ubal? Ngaa wala sia sang kinatawo?” sunod-sunod nga pamangkot ni Mirda.

“Sa kaso ni Ubal, padayon nga ginahampang ang pagpakigsumpong nga ginahambal ko.”

“Paano ina mahatagan sang katapusan?” pamangkot ni Tormon.

Nagkumpas liwat si Pokis sang iya mga kamot kag nagtuhaw ang pula nga aso. “Pabay-i ang bata nga ituon ang iya pagbuot sa patag sang pag-ilinaway. Kon ano ang pagapilion niya, mangin-subong sia.”

“Luyag mo gid man nga mangin lalaki, indi bala? Ginpasikto gid sang mga mata ni Mirda si Ubal.

“Apang kon subong sina, pagapatyon ko ang imo anak nga babaye. Kag indi bala sala ina nga nagapangayo sang silot?”

Nagwaslik sang iya mga kamot si Pokis sa sabat ni Ubal. Nagkayab ang azul nga aso. Nagyuhum ang mangin-alamon, dayon nagsiling, “Ang mga tinaga nagkawas, indi gikan sa kahadlok kundi halin sa tuman nga kaalwan. Magpauli kamo. Ginahambal ko sa inyo, bag-o kamo makaabot sa inyo puluy-an, ang bata mangin isa ka lalaki.”

Nalipay gid ang mag-asawa.

Ginbaton ni Pokis ang iya bayad-pasalamat. Kag samtang nagahimos sila para sa pagpanglakaton pauli, gindapit ni Pokis si Ubal kag gindala sa idalom sang kahoy nga dagaya sa dalag nga bunga. Wala sang dahon ang kahoy apang indi maisip ang malipayon nga mga bunga sini nga daw magagamay nga mga parol.

Sa landong sang kahoy, ginhakus ni Pokis si Ubal. “Magapanglugayawan ka tubtub makita mo si Wuting,” hutik niya. “Kag dayon, mahangpan mo kon ngaa bisan ang mga mangin-alamon, nagasala sa ila pagbinag-binag.”

Dayon, nagtiskog si Pokis, nagbura ang iya baba, kag nagkalahulog ang iya tatlo ka mga mata.

Sa daku nga kakibot kag kahadlok, wala na namitlang ni Ubal ang pamangkot nga nagabarikutot sa iya huna-huna.

 

Halin sa Pinggon, gin-usoy nanday Ubal kag Stok ang dalan pakadto sa Kirkir. Samtang nagapalamig sila sa isa ka sapa, hinali lang nagtiskog ang orbis ni Ubal. Dayon, liwat nga nagtuhaw ang matahum nga aparisyon ni Yanggaw.

“Magapadayon bala kamo tubtub sa Kirkir?” wala nagtikab ang mga bibig ni Yanggaw apang nagkuba-kuba ang iya sismeglan.

“Ano ang tuyo mo sa amon?” maisog kag mapangahas ang tingog ni Ubal.

“Luyag ko mag-upod,” sabat ni Yanggaw. “Makabulig ako sa inyo.”

“Mabudlay ang pagpasimpalad kag panglakaton nga ini,” siling ni Stok.

“Nakahanda ako para sa anuman nga ginakinahanglan. Luyag ko nga mag-upod.” Kag nagtindog ang mengkus sang matahum nga makatilingala.

Wala sang nahimo sanday Stok kag Ubal. Ginbaton nila ang pagpakig-abyan ni Yanggaw kag nagpadayon sila nga tatlo padulong sa Kirkir.

Samtang nagapahinunod ang Pintas, may diutay nga kahinay ang ila pagtaklad sa mga pukatod; apang sang pagbutlak liwat sang Sheme, nagdasig man ang ila mga tikang. Wala na sila nagpahuway tubtub nga nag-ugsad sang lubos ang azul nga adlaw.

“Ano ang una mo nga pagabuhaton sa tion nga makita mo si Wuting?” pamangkot ni Stok samtang ginahimos niya ang mga kalan-on nga hilamon.

Nagyuhum lang si Ubal. Sa kadugayon sang iya pagpanglugayawan kag paglayaw sa pagpangita kay Wuting, halos nalimtan na niya ang iya tinutuyo. Wala na sia nakahibalo kon ano ang una niya nga himuon pananglitan magkit-anay sila ni Wuting nga guya sa guya.

“May nagasiling nga mapintas si Wuting,” tugda ni Yanggaw samtang ginabubo niya sa mga paya ang dugos sang itum nga rinamak. “Nagapangayo sia sang mga mabug-at nga sakripisyo, mga daga, sa kon kay sin-o nga luyag magsunod sa iya.”

Gintulok ni Stok si Ubal nga nagadaho sang ilimnon nga ginhatag ni Yanggaw. “Handa ka bala magsakripisyo, Ubal?” pamangkot niya.

Naglag-ok si Ubal sang dugos sang rinamak. Dayon, nag-aslum ang iya guya. “Ngaa bala wala na kamo sang madumduman kundi balik-balikon ang nahanungod sa sakripisyo? Ano ang pulos sang mga daga kag halad? Mabalik bala naton ang mga namatay paagi sa pagsakripisyo?”

“Apang ang sakripisyo indi para sa ano man nga mga kapuslanan,” paathag ni Stok. “Kabayaran ina sang aton mga sayup kag kasal-anan.”

“Kabuhi ko na lang ang sarang ko mahatag nga sakripisyo,” matig-a nga sabat ni Ubal.

“Ayhan,” hungod nga ginpalagday ni Stok ang iya tingog, “wala man ginapangayo ang kabuhi mo.”

“Kon subong ina, wala ako makahangop kon ano ang ginapangayo ninyo.”

Nagginhawa sang madalom si Stok; ginpabay-an niya nga si Yanggaw ang magsabat kay Ubal.

“Kinahanglan mo nga maghulat, Ubal, tubtub nga mabatyagan mo nga wala ka na sang sarang mahimo. Dayon, mahangpan mo kon ano ang ginatawag nga sakripisyo.”

Nag-untat ang sugilanon, nagkaon sila kag nagpaligad sang Sheme sa wayang.

 

Ang pamalo sang mga swarinok ang nagbantala sang madason nga pagbutlak sang Dyuman. Sa ikaanum nga pagsinabtanay sang mga manuk-manukon nga may anum ka kahig, nalab-ut nanday Ubal ang putuk-putukan sang Kirkir. Didto, nagdabok sang kalayo si Stok.

Samtang nagapahuway sanday Ubal kag Yanggaw sa handong, naghapon ang isa ka daku nga dimanggo sa bukay nga kahoy.

“Si Wuting!” singgit ni Yanggaw.

Nag-iti ang dimanggo kag nagkulap ang kadulum nga nag-usbong halin sa duta. Dayon, yara na ang tatlo sa talahuron kag makakulugmat nga atubang ni Wuting.

“Sin-o ang pangahas nga nagahandum sa pagpakig-atubang kay Wuting?” daw daguob nga nagpuog sa dulunggan sang tatlo ang mabaskog nga tingog ni Wuting. “Nakahanada bala kamo sa kabayaran sang inyo bugalon nga mga damgo?”

“Wuting,” pilit nga ginpaisog ni Ubal ang iya tingog, “madugay ko na ikaw luyag nga maatubang.” Nakabatyag sang kaisog kag kabaskog si Ubal samtang padayon sia nga nagahambal. “Malayo nga lugar ang akon ginhalinan, apang ginpanaad ko sadto nga indi ako mag-untat tubtub indi ko ikaw masalapuan.”

“Ano ang sarang mo mahatag sa akon sa baylo sang luyag mo masayran?”

“Kon sakripisyo ang imo ginapangayo, kabuhi ko na lang ang sarang ko mahatag,” sabat ni Ubal.

Nagharakhak si Wuting. Daw nag-uyog ang bilog nga palibot sa iya kadlaw nga puno sang pagpang-uliga. “Anhon ko ang kabuhi mo, pangayaw? Indi ina ang kinahanglan ko. Ihambal ang imo ginapangayo kay ihambal ko ang luyag ko nga kabayaran.”

Nag-amat-amat tiskog ang orbis ni Ubal kag nadula ang kahadlok kag katahap nga nabatyagan niya kaina para kay Wuting. “Ano ang buot silingon ni Pokis nga bisan ang mangin-alamon nagasayop sa iya pagbinag-binag?”

“Ang sabat para sa pamangkot nga ina nagakinahanglan sang kabuhi ni Stok.”

Gintulok ni Ubal sanday Stok kag Yanggaw. “Indi ko mahatag ina. Kaupod ko sila nga nagpanglakaton bilang mga abyan.”

Ilabi pa gid nga naghagpok ang pagharakhak ni Wuting. “Wala ka sa lugar agud mag-ayo sa natalana nga kabayaran sang imo pamangkot, pangayaw.”

Nabatyagan ni Ubal nga nagpalangluya ang iya orbis.

“Apang ikaw ginakilala nga labing gamhanan,” singgit ni Ubal. “Ginasugid nga nagapadya ka sang mga matarung, nga isa ka ka dios nga labing sulundon.”

“Gani nga nagakaigo lang nga sundon mo ang ginahambal ko sa imo. Patya si Stok.”

“Ano ang sala ni Stok?” maayo sia nga tinuga, ginakilala ka niya… Si Stok ang nagtughong sa akon sang dugo agud makapabilin ako diri sa Madlus.”

“Dugang nga kabangdanan agud patyon mo sia. Ginpadulman niya ang imo panumduman, gintiplang ka ni Stok sa iya pamaagi, kag gintughungan ka niya sang mahigko nga dugo. Nahibaluan mo bala kon ano ang ginatuohan ni Stok? Ina ang pamangkot nga wala niya masabat sa imo.”

Gintulok liwat ni Ubal sanday Stok kag Yanggaw.

“Indi ka magpati sa iya, Ubal,” paandam ni Yanggaw.

“Paano ko mahibaluan nga indi ikaw ang nagapangtiplang?” singgit nga pamangkot ni Ubal kay Wuting.

“Agud masabat ang pamangkot nga ina, kabuhi ni Yanggaw ang pangayuon ko. Tanda-i, pangayaw, nga sa kalibutan nga ini, indi tanan nga makita sang mata, matuod. Sa Madlus, bisan ang imo naglinigad indi mo lubos nga masaligan. May mga hitabu nga daw matuod apang lain ang katapusan, lain ang ginadangatan.”

Sa ikatatlo nga tion, gintulok ni Ubal sanday Stok kag Yanggaw. Wala sang nabulig ang iya orbis agud makahangop kag makapamat-ud.

Gikan sa malayo, nagpamalo liwat ang mga swarinok. Buot na magbutlak ang Pintas.

“Mga abyan mo kami, Ubal,” nagapakitluoy nga pahanumdom ni Yanggaw.

“Ano ang mahambal mo, Stok?” pamangkot ni Ubal.

“Himua ang nagakadapat, Ubal. Pamatii ang hutik sang Pintas.”

Nagbalik-balik sa huna-huna ni Ubal ang mga ginhambal nanday Stok kag Yanggaw nahanungod sa sakripisyo nga ginakinahanglan para sa katapusan sang pagpasimpalad, kag ang balatyagon sang pagkakibon nga wala ka na sang sarang mahimo.

Makadali nga nagpanumdum si Ubal, Ano gid ang sabat sa palalibugan nga ginbilin sa iya ni Pokis? Makapadayon pa bala sia sa pagkabuhi kon iya luiban ang iya mga abyan? Makapadayon pa bala sia kon iya madumduman nga gintalikdan niya ang isa ka kahigayunan nga makuha mismo gikan kay Wuting ang sabat sa mga pamangkot nga nagtulod sa iya sa pagpasimpalad kag pagpanglugayawan?

Sang makadali, daw nag-untat sa pagtiyog ang kalibutan sang Madlus. Nagsugod saut ang mga kasanag gikan sa tatlo ka nagasumpunganay nga mga adlaw. Indi mapahamtang ang balatyagon ni Ubal. Daw ginasuyop ang iya dugo kag daw indi niya mapunggan ang iya kaugalingon. Daw man-og man nga nagkiwal-kiwal ang iya orbis.

Ginsabnit ni Ubal ang sanduko ni Stok. Nakuha niya ini kag natumba niya si Stok. Nagsinggit si Yanggaw. Nagharakhak si Wuting.

Ginbayaw ni Ubal ang matalum nga sanduko kag ginlabo…

… ang orbis sa iya dughan.

 

Samtang nagapalangluya sia kag nagahingalo, nasiplatan ni Ubal ang pagsiri sang kapula sang Pintas. Dayon, nagsulod sa iya huna-huna ang pwersa sang kasanag, kag ang tinaga nga sakripisyo. Iya nahangpan ang buot-silingon ni Pokis.

Nagasayop bisan ang mga ginasugid nga mangin-alamon sa ila pagbana-bana tungod si Pokis mismo, nagsala sa pagbana-bana nahanungod sa kinatawo ni Ubal. Sa tunga ni Ubal kag sang iya kapid nga babaye nga nabun-ag kaupod sa iya sa isa ka lawas, wala sang nagaluntad nga pagsumpunganay; natabu lang nga ang pagtahud kag pagpasulabi sa Kabuhi nagpaiway sa ila sa pagpinatyanay agud malutos ang isa, kag magpangibabaw ang isa. Labing makusog ang babaye kag ginsakripisyo niya – bisan pa lipud sa iya ihibalo – ang iya kabuhi para kay Ubal.

Nagkipot ang orbis, natunaw ang pinalian, kag nagyuhum si Ubal.

 

© Peter Solis Nery [2000]

Palanca Third Prize Short Story in Hiligaynon [2000]